Voorspellingen

EU-bestuurders en politici steunen sterk op rekenmodellen van IMF, ECB, en planbureaus. Blijkbaar beseft men nog altijd niet dat modellen hun tekortkomingen hebben. Zeker in deze tijd van transitie, overgang naar een nieuwe tijd.

Hier en daar beseft men al wel, dat oude economische wetmatigheden niet meer (helemaal zo goed) opgaan. Maar wat nog ontbreekt is het breed gedragen besef dat modellen alleen maar hulpmiddelen zijn om een indruk te krijgen van wat er in het meest waarschijnlijke geval zou kunnen gebeuren. Zou kunnen, vooral als de omstandigheden (ongeveer) gelijk blijven aan die uit het verleden. Dat laatste is nu zeker niet meer het geval. We moeten dus pionieren, wat proberen, en kijken wat (het beste) werkt. Maar in elk geval, pogingen om de economie aan te jagen met QE (geld in de economie pompen) door het opkopen van obligaties is futiel. Nonsensbeleid. Hierover schreef ik al. Link: http://uitdecrisis.blogspot.nl/2015/01/draghinomics.html

Elk model is zo goed of zo slecht als het realiteitsgehalte van de  veronderstellingen die erin gestopt worden. Om dat eens te laten zien, volgen hieronder drie grafieken. In elk van de drie gevallen zijn de basisgegevens hetzelfde. Maar daarna is een lijn doorgetrokken ("voorspelling gemaakt") aan de hand van drie verschillende modellen: Lineaire groei, logaritmische groei, of exponentiële groei. 

Duidelijk zal zijn, dat de "voorspellingen" van de verschillende modellen heel ver uiteenlopen. Helaas valt niet te zeggen welke uitkomst het meest waarschijnlijk zal zijn. Elke "voorspelling" is gewoon een gok als de wereld verandert (en dat doet die). Statistische toetsen zeggen niets over wat meer of minder waarschijnlijk zal gebeuren. En als we met gebrekkige modellen en cijfers werken is de uitkomst van twijfelachtige waarde. Als je er rommel instopt, is de uitkomst van een model ook rommel. Kennen we de slogan uit de ICT-wereld niet meer: "garbage in, garbage out" ?

Handicap van statistische modellen is vooral, dat elke factor die van belangrijke invloed is op de uitkomst in het model moet zijn verwerkt. Maar hoe ingewikkelder het model (hoe meer factoren van invloed zijn) hoe langer de tijdreeks moet zijn die gebruikt wordt voor het maken van de veronderstellingen. Juist dan wordt de voorspellingskracht minder. Want bijvoorbeeld in de dertig jaar die nu achter ons ligt is al zoveel veranderd dat we veilig mogen veronderstellen dat de toekomst heel anders zal zijn dan toen. Spreekt dat eigenlijk niet vanzelf ?

Griekse chaos ?

De geldschieters blijven volledige terugbetaling van de Griekse leningen eisen. Die eis is (net als bijvoorbeeld die om de BTW te verhogen en de pensioenleeftijd op te trekken bij de al grote werkloosheid in een kwakkelende economie) inderdaad absurd, zoals Tsipras en Varoufakis dat zien. Want als de schuldenlast nu ongezond hoog ("onhoudbaar") wordt geacht, was die dat toen die kredieten verstrekt werden ook al. Het is nogal eenzijdig op vroeger bedrog (geflatteerde cijfers) van de Grieken te wijzen. Banken en kredietbeoordelaars hadden zoiets door moeten prikken. Verder is het, zeker bij de nog altijd historisch lage rente op de kapitaalmarkten, heel normaal dat staatsleningen worden terugbetaald uit een eventueel hogere nieuwe lening met lagere rente- en aflossingsverplichtingen. Zoiets heet in bankjargon "herstructurering" en gebeurt ook vaak genoeg bij bedrijfs- of privékrediet. Maar over herstructurering van de Griekse staatsschuld valt nog altijd niet te praten. De EU-top is nu (in de gordijnen gejaagd door minder diplomatieke uitspraken van de Griekse onderhandelaars ?) bereid de boel te laten klappen. Het zelfs op een Grexit aan te laten komen. Want de inschatting is, dat dat toch niet gebeurt. Riskant spel, ook aan die kant.

Er wordt openlijk gespeculeerd op het uit elkaar vallen van Syriza. Tsipras, en Varoufakis hebben al gezegd dat zij zullen aftreden als het Griekse volk in meerderheid het nog niet helemaal uitonderhandelde "reddingsplan" accepteert zoals het er ligt om maar binnen de EU te mogen (!) blijven. De burgemeesters van twee grote Griekse steden Athene en Thessaloniki sturen daar, net als de EU-top, op aan. Zij raden hun burgers aan om "ja" te stemmen. Want anders zou Griekenland in groter chaos en nog diepere ellende raken. Zij hopen met een nieuwe Griekse regering beter uit de voeten te kunnen. Syriza wordt daarom als een communistenkliek weggezet. Nog erger dan het vroegere extreem-rechtse kolonelsregiem. Het is het helaas in het politieke krachtenveld gebruikelijk geworden gooien met modder naar elkaar. Het volk en de democratie zijn daarbij de grote verliezers.

Of de motieven van de twee Griekse burgemeesters zo zuiver zijn is van hieruit niet te beoordelen. Welke partijkleur hebben zij eigenlijk, spreken die twee wel in het algemeen belang van hun stad of staat ? 

Het is bijzonder riskant en daarmee onverantwoord gedrag om het op een Griekse kabinetscrisis aan te laten komen. Want wie komt dan aan de macht en wat zal er dan de komende maanden van de zo noodzakelijk geachte "hervormingen" terecht komen ?

Opiniepeilingen geven aan dat het erom hangt, of de Grieken in meerderheid "ja" of "nee" zullen stemmen. In beide gevallen zullen toch de onderhandelingen weer geopend moeten worden. Het gaat er dan om om weer echt naar elkaar te willen luisteren en het democratisch proces binnen Europa zo een betere kans te geven. Nu wordt bijna alles van grote afstand (hoe goed bedoeld ook) door ongekozen bestuurders opgelegd. Dat haalt alle vitaliteit uit het europese eenwordingsproces. Het voedt vooral onbegrip en volkswoede. Dat is een heilloze weg die alleen maar meer chaos oplevert. Het is daarom veel beter om elk land wat meer ruimte te geven voor eigen uitwerkingen. Dirigisme met strikt uniforme regelgeving heeft (tenminste voor Europa) zijn tijd gehad.

Naschrift (6 juli 2015)
De Grieken hebben in nog verrassend grote meerderheid (62%) "nee" gestemd.  Het FD kopt daarom vandaag "Grieks 'nee' plaatst Europa voor groot dilemma". Vooral ook (zoals het FD het ziet) omdat Duitsland en Frankrijk (nog) niet op één lijn zitten.

Je kunt het ook anders zien. Het is nu zaak de democratie binnen Europa nieuw leven in te blazen. De tijd van dictaten is voorbij. Het "dilemma" mag ook geen dilemma zijn. Want het is geen kwestie wie er meer gelijk heeft dan de ander, of van een of-of situatie. Het gaat erom creatief nieuwe oplossingen te vinden, boven de zwart-wit schema's te gaan staan. Te verbinden in plaats van te verdelen. Want "verdeel en heers" is een achterhaald en misleidend motto als richtlijn voor ons handelen. Die regel te blijven volgen (in een futiele poging de macht in handen te houden) levert alleen grotere chaos op voor iedereen. Europa verdient een nieuwe -betere- kans.

Ontknoping ?

In de thriller Griekenland - EU nadert nu misschien de ontknoping. Misschien, want volgens Eurogroepvoorzitter Dijsselbloem "staat de deur nog altijd open voor verdere onderhandelingen".

Dat laatste is maar een halve waarheid. Want het blijft slikken of stikken voor wat betreft de soorten noodzakelijk geachte "hervormingen" die Griekenland op termijn een sluitende begroting zouden moeten opleveren (alsof dat alles is). Tegelijk wordt gezwaaid met een doemscenario voor Griekenland als men daar het nu voorliggend "reddingsplan" alsnog zou afwijzen.

Er wordt denigrerend gedaan over het referendum dat premier Tsipras op 5 juli heeft geagendeerd. Maar wat is er mis met wat echte democratie ? Een (nog altijd soeverein) volk over de eigen toekomst te laten beslissen ? Vooral nu de EU door wil varen op een verkeerde koers. De technocraten aan het roer lijken vooral hun gelijk te willen halen.  Zij hebben ons na de crash van 2008 nog weinig groei en stabiliteit gebracht. En het begin van economisch herstel dat er dan is, kwam echt niet dankzij, eerder ondanks, de met harde hand doorgedrukte "hervormingen".
Tekenend is, dat de trojka op hoofdlijnen koppig vasthoudt aan de eigen analyse. Ook dat de ECB nu de steun bevriest op het niveau van vrijdag (om maximale druk op de Griekse besluitvorming te houden ?). Volgens een bericht in de financiële pers is er eerder een overbruggingskrediet aangeboden tot eind dit jaar. Dat zou een verstandiger besluit geweest zijn. Zo'n toezegging helpt om paniekreacties op de financiële markten te voorkomen en (als ze toch komen) in te dammen. Nu geeft men een verkeerd signaal af.

Het Europese financieel en monetair beleid schrijft ons allemaal een paar standaardrecepten voor. Strakkere begrotingsdiscipline, langer doorwerken (als dat zou kunnen), minder pensioen. "Genezende" drankjes met helaas vaak ernstige bijwerkingen. Vooral voor mensen die toch al (na alle bezuinigingen) een zwaar leven hebben. Bijvoorbeeld omdat ze grote posten (zoals huishuur, energie, of zorgkosten) niet meer kunnen betalen. Dan wel door andere oorzaken naar de rand van een menswaardig bestaan gedrongen worden en vaak al zijn. Zorg daarover wordt te gemakkelijk, bijvoorbeeld als (verderfelijk of achterhaald ?) "socialisme", weggezet. De waarschuwing van Piketty over het gevaar van de groeiende kloof tussen arm en rijk is al weer vergeten.

Volgens het IMF moet Griekenland de belastingen (op topinkomens) nu niet verhogen, want dat zou averechts werken op de exportpositie. Bullshit. Verder zouden de pensioenen nog meer omlaag moeten, terwijl ze bij de zwaarst getroffenen al gehalveerd zijn. Het IMF dramt hierop door, omdat een flink deel van de Griekse begroting op gaat aan pensioenbetalingen. Dus (!) zou vooral daar bezuinigd moeten worden.
Dit soort argumentatie lijkt goed doortimmerd, maar rammelt oorverdovend. Men zou eens kunnen lezen wat Varoufakis schreef over de grondbeginselen van de economie ("De Economie volgens Yanis Varoufakis"). Met name over het verschil tussen belevingswaarde en financiële waarde. Als men dat boekje te simpel of mogelijk te socialistisch getint vindt, is misschien het eerder hier aanbevolen boek van Ha-Joon Chang ("Economie, de gebruiksaanwijzing") wel een eye-opener.
Waar het om draait is, dat Europees beleid teveel in zwart-wit sjablonen wordt ontwikkeld. Want het is grote onzin dat Griekenland aan de rand van de afgrond staat als het de betalingsverplichtingen per 1 juli niet nakomt (niet kan nakomen). Ook zou iedereen toch kunnen beseffen dat nog meer flexibiliteit op de arbeidsmarkt (of een andere favoriet, lagere lonen) lang niet zo heilzaam werkt voor alles en iedereen. Want generalisaties gaan bijna nooit altijd en overal op. Alleen deze wel.

De Griekenland-case is een belangrijke toets of het Europa zoals het nu is opgetuigd nog wel toekomst heeft. Dat heeft de EU (al dan niet gesouffleerd door IMF, ECB, en Eurogroep) alleen als het democratisch proces in deze instituties genoeg ruimte krijgt en men anders gaat besturen. Als men daar veel meer luistert naar het gezond (empathisch) verstand dan nu doorklinkt in een veel te strakke opstelling en overdadige regelgeving.
Het is goed dat Frans Timmermans als Eurocommissaris werd binnen gehaald om dat wat om te buigen. Het maakt duidelijk dat in de EU-top ook het besef leeft dat het echt wel beter kan. Laten we daar dan eens voluit, met al onze talenten en energie, aan gaan werken. Minder is niet genoeg.

Grexit ?

We leven in interessante tijden. Vooral het financieel-politiek nieuws wordt deze maand erg boeiend. Een thriller. Zo binnen zo buiten ? Juni is in ons land de maand van het spannende boek.

De EU voert (op ramkoers (?) met de Griekse regering)  een al verloren achterhoedegevecht. Want het is een illusie dat "slikken of stikken" nog zal werken. En als Griekenland werkelijk gedwongen wordt uit te treden is de kans groot dat er meer volgen. Groot Brittannië, Spanje, ... , Nederland ?

Het eerste effect van een eventuele Grexit zal veel mensen tegenvallen en hoogstens een wegebbende rimpeling over de beurzen jagen.
Een Griekse bankrun is volslagen onnodig. Van uitstraling naar banken elders hoeft welbeschouwd ook helemaal geen sprake te zijn. Die angstscenario's kunnen door de papierversnipperaar. Vertrouwen is (zoals bijna altijd in bankzaken geldt) ook hier en nu de sleutel. Laten we eens een zo objectief mogelijke economische analyse maken.

Bij een Grieks "faillissement" (lees betaalstop op staatsschulden) gebeurt er verder weinig of niets, zeker niets engs. Zo'n betaalstop levert tijdwinst voor de Griekse regering op en helpt dat land alleen maar weer gezond te worden. Als Griekenland noodgedwongen zou besluiten haar schulden ook maar voor een relatief klein deel af te stempelen, is er weer genoeg ruimte voor gewone betalingen. Zelfs voor nieuw stimuleringsbeleid. Dat zou heilzaam zijn voor dat land en Europa. Alleen niet voor het hele EU-bestuur en de trojka.

Wat er nu van buiten gezien tussen EU-top en Griekse regering gebeurt lijkt geen grotemensenwerk meer, maar kinderachtig machtsspel. Kijken wie het eerst toegeeft, met de ogen knippert ?

Een land kan niet failliet gaan zoals een bedrijf of een persoon. Dat zou ook te gek zijn. Want zo'n verklaring (die beeldvorming) berust op heel eenzijdig boekhouden en financieel denken. Landen voeren een veel te beknopte boekhouding. Van een koopman uit de 16e eeuw. We hadden toen niets beters. Nu wel, maar we sluiten onze ogen voor een groot stuk van de werkelijkheid. Ga maar na.
Een land kijkt vooral naar de inkomsten en uitgaven. Begroot en werkelijk. Dat zegt niet veel en in elk geval niet genoeg om een land daarmee te kunnen besturen.
Een land is veel rijker. Maar een balans van bezittingen en schulden wordt niet opgemaakt. Dat kan ook niet zo gemakkelijk. Want vooral de bezittingen zijn moeilijk juist en volledig in beeld te krijgen, laat staan goed te waarderen (in geld uit te drukken). Dat gebeurt dan ook maar niet. Op de kapitaalrekening staan de schulden en maar een klein deel van de bezittingen. De tegoeden, vorderingen en andere eigendommen die de Rijksoverheid heeft. Niet die van land en bevolking. Voor een groot deel, maar lang niet alles, is dat trouwens privaat bezit.
Een land bezit veel meer dan we vaak ook maar beseffen. Grondstoffen, hulpbronnen, grond, gebouwen, havens, handelswaar, menselijk vermogen (niet alleen dat wat we met een heel beperkt financieel begrip "kapitaal" noemen). Het is dan ook onzin op grond van een zwaar gebrekkige boekhouding maar te gaan roepen dat een "land" (beter gezegd de Rijksoverheid of de Staat) failliet dreigt te gaan.
Trouwens wat dan nog ? Komen de andere landen dan hun vorderingen innen door een stukje land, een haven, bedrijven, of wat dan ook in bezit te nemen ? Nee, naruurlijk niet. Zo werkt het niet.

We hopen dus maar (en verwachten eigenlijk ook wel) dat men bij de onderhandelingen met Griekenland het hoofd koel houdt. Dat deze topmensen verstand boven het eventueel gekwetste gevoel of zelfbeeld kunnen zetten. Want een dictaat met door de gewraakte trojka opgelegde "hervormingen" zal averechts werken. Het EU-bestuur past, om te overleven, toch zelf wat flexibiliteit. Laat men daar eens goed in de spiegel kijken. Hoe overtuigd men van het eigen gelijk daar ook blijft, waar is de EU-top nu echt mee bezig ? Gaat het om de misschien nog te dikke ikken van deze of gene bestuurder, om de "harde" cijfers, of om ons als europeanen zoveel mogelijk allemaal een betere toekomst te geven ?

Gebruiksvoorwaarden

Op deze webpublicatie rust geen copyright. Ieder is vrij deze tekst in zijn geheel of voor een deel te kopiëren voor eigen gebruik, hieruit te citeren, of in oorspronkelijke vorm verder te verspreiden.

Voorwaarde voor citeren of verdere verspreiding is wel, dat dit gebeurt met duidelijke bronvermelding en een link naar het (de) betreffend(e) item(s). Het laatste als in het volgende voorbeeld:

Bron: C.J. Ruissen - Webpublicatie (2015), http://uitdecrisis.blogspot.nl/2015/02/hervormingen.html

Alle serieuze reacties zijn welkom. Zelfs hartgrondig gemeende kritiek, want een mens is nooit te oud om te leren. Het lerend leven eindigt (naar we hopen tenminste) niet al ongeveer bij het bereiken van de vijftigjarige leeftijd. Geef bij het insturen van een kritische reactie s.v.p. wel aan waar en waarom mijn visie ergens niet klopt.

Klik om te reageren hiernaast rechts op de link "Mijn volledige profiel weergeven", daarna op "E-mail" in het vak contact met mij opnemen. Of gebruik het reactievak.

Achterhoedegevechten

Rond de opkomst van Nieuw Links als drager van nieuw politiek elan in verschillende Europese landen spelen zich wat achterhoedegevechten af. Voorbeelden daarvan zijn te vinden in het Financieel Dagblad van zaterdag 30 mei 2015. 

In het hoofdartikel "Een nieuw geluid, geen nieuwe lente" is de conclusie van Rob de Lange nog wel over de ambitie van Jesse Klaver om het economisme "(de vermeende (!) drang om de discussie terug te brengen tot cijfers)" te gaan bestrijden dapper is, "maar onvoldoende om een linkse lente uit te roepen". Ook stelt één van de huiseconomen van het FD, Mathijs Bouwman, een pagina verderop nog dat politiek gebaseerd moet zijn op "objectieve gegevens", dus op "cijfers". 

Deze stellingen zijn veel te kort door de bocht. De uitgangspunten van Jesse Klaver kunnen daarmee in elk geval niet van tafel worden geveegd. Hij scoort zeker (niet alleen bij een links publiek) met zijn "Hoezo kan het niet anders? Wat we hebben opgebouwd, kan ook worden omgebouwd" en "[Bijna] alle beleidskeuzes worden teruggebracht tot een financiële kwestie. Het is de [onrealistische] gedachte [objectieve] politiek te [kunnen] bedrijven door een formule te pakken, daar allerlei getallen in te stoppen en de uitkomst als beleidsmatige waarheid te bestempelen. (..) Je kunt van [bijna] alles de prijs berekenen, maar niet de waarde. We kunnen niet alles objectiveren."

Klaver heeft zeker een punt dat niet alles betekenisvol en objectief in cijfers [en nog minder goed in geld] uit te drukken is. Het bezwaar dat Bouwman tegen het denken van Klaver aanvoert, dat de laatste niet helemaal consequent is, is onredelijk. Want er zou bij elke regel ruimte moeten zijn voor aanpassing aan specifieke (andere) omstandigheden. De Duitsers hebben niet voor niets een spreekwoord als tegenwicht voor het star dogmatisme van "afspraak is afspraak" of "regel is regel": "Der Konsequenz führt zum Teufel".
Daarmee heeft Bouwman ook weer niet meteen helemaal ongelijk. Zoals de Griekse filosofen al door hadden, ligt de waarheid (of de goede oplossing) vaak ergens tussen beide uitersten. En tussen zwart en wit liggen nog mooie en meestal goed bruikbare nuances.

De conservatieve politieke partijen die vooral het neoliberale gedachtengoed als pseudoreligie uitkramen voeren nu duidelijk achterhoedegevechten. Tekenend was bijvoorbeeld het VVD-congres. Ook de reacties daarop in Trouw (Link http://www.trouw.nl/tr/nl/4492/Nederland/article/detail/4043700/2015/05/30/Het-VVD-congres-in-vijf-metaforen-van-geiten-tot-spruiten.dhtml). Roemer had weer gelijk toen hij de uitspraak van Rutte dat werklozen maar eens wat sneller werk moesten zoeken "een premier onwaardig" noemde. De SP en Groen Links worden al jaren door de "grote" partijen (met D'66 als bijwagen) zoveel mogelijk klein gehouden. In de hoek gezet en doodgezwegen.

Misschien waait er op links dus wel degelijk een frisse wind. Een nieuwe lente en een nieuw geluid. Ingrijpende veranderingen gaan niet snel. Het lijkt lang of er niets gebeurt. Maar ondertussen is onze economie volop in transitie. Alleen niet door de zogenaamde "hervormingen" die EC en kabinet er door gedrukt hebben. Maar door mensen die zien dat het op belangrijke punten echt wel beter kan en zich daarvoor dan ook inzetten. Dat gaat en is al aan het gebeuren. Echte vernieuwingen zijn niet meer tegen te houden. Daar twijfel ik niet aan. De mens groeit en leert, vooral van eigen ervaring. Daardoor laat elke generatie de wereld toch wat beter achter dan die was. Na een terugval komt er herstel en gaat het weer verder omhoog. Dat is de rode draad van onze geschiedenis.

Mijn ondoofbaar optimisme (idealisme, geloof ?) wordt dus zeker niet ingegeven door de wens om het weer te krijgen zoals het vroeger was. Niet op alle punten tenminste. Verzet tegen het nieuwe zet ook alleen maar de hakken in het zand. En dat is wat de "grote" conservatieve partijen doen (maar proberen goed te praten met "newspeak", misleidend taalgebruik). Het verre verleden had (zoals we het nu zien) bovendien naast wat wit veel zwart en grijs. Het gaat erom de kansen te zien en te grijpen en oude waarden, zoals respect voor de ander (niet alleen voor politie en leraren, maar ook bijvoorbeeld voor ouderen), te doen herleven. Daarin heeft de VVD dan nog wel gelijk.

[Bijgewerkt op 1 juni 2015]

Bewijs

Op het ogenblik gaat het iets beter met de wereldeconomie. Ook de meeste Europese landen krabbelen (cijfermatig gezien dan) wat op. De rente op Duitse staatsobligaties trekt heel lichtjes aan, de economische vooruitzichten voor de EU  zijn voor 2015 en 2016 op grond van nieuwe modelberekeningen wat naar boven bijgesteld.
Onze bestuurders (vooral de hardliners) zijn er als de kippen bij om hun succes te claimen. Zonder ook maar een snippertje bewijs. Ja, succes (ook alleen maar gehoopt succes) heeft vele vaders ...

Wetenschappelijk gezien is dat bewijs ook voorlopig niet te leveren.  Dat kan pas over vijf of tien jaar. Na een gedegen statistische analyse op cijferreeksen die dan zijn opgebouwd. Dus moeten we de hardliners zolang maar het voordeel van de twijfel gunnen ?
Nee, laten we dat maar niet doen. Want het is hoogst onwaarschijnlijk dat er nu gebeurt wat zij hoopten (!) dat het effect zou zijn van hun beleid. Het is veel waarschijnlijker dat de hardliners alleen maar gered zijn door de bel. Door tijdelijk lagere olieprijzen. Door een licht herstel van koopkracht  en consumptieve bestedingen (maar nog lang niet voor iedereen). Door het positief effect van een duurdere dollar en goedkopere euro op onze betalingsbalans. Door hogere dan geraamde belastinginkomsten. Door een lagere en zelfs licht negatieve rente op staatsleningen.
Al deze factoren verbeteren het huishoudboekje van de meeste Europese landen. Maar dat heeft niets te maken met de nu belangrijkste pijlers van het Europees beleid. Met een "noodzaak" om door te gaan met "hervormingen", met het volgen van de 3% regel, en met QE -het opkopen van staatsobligaties- ook al verdampen hierdoor onze pensioenen. En dat laatste geldt niet alleen voor mensen die nu bij extreem lage (omlaag gemanipuleerde) rente hun pensioen moeten inkopen. De regels zijn niet realistisch en flexibel genoeg. De collaterale schade van onze verdampende pensioenen door marktrentemanipulatie (niet alleen uit QE) mag daarom niet als onvermijdbaar worden weggezet. Dáár (in regelgeving en rücksichtslos uitgevoerd tegendraads en kortzichtig Europees beleid -zie de items Plan Juncker en Draghinomics-) zouden wèl hervormingen op zijn plaats zijn.

De cijfermatige verschillen tussen de landen tot op het niveau van aanwijsbare mensen zijn veel te groot voor  de vaak grove generalisaties die nu Europees en landelijk beleid moeten steunen.
Generalisaties als "Zie je wel dat hervormingen nodig blijven, want Duitsland en Nederland presteren duidelijk beter dan Spanje en Griekenland", of "QE werkt, want de economie trekt aan". Dat zijn te simpele redeneringen. Logische fouten als van het "post hoc, ergo propter hoc" (erna, dus erdoor), of als in de  standaardvoorbeelden in de handboeken statistiek van nonsenscorrelaties. Zoals de berekende correlatie tussen aantal ooievaarsnesten en aantal geboorten in Duitsland. Dat iets op iets anders volgt betekent niet meteen dat het laatste door het eerste veroorzaakt werd. En ook samenloop (correlatie) is lang niet altijd bewijs van een duurzame samenhang.

Mijn inschatting is, dat de rente niet lang laag gehouden kan worden door monetair beleid. Zeker niet van het type als de ECB-interventies uitgevoerd onder regie van Mario Draghi. Zelfs daaraan zou in 2016 een einde komen. De eerste effecten van QE door de ECB waren waarschijnlijk vooral psychologisch (misplaatst geloof in de werking als oppepper van onze economie) en daarom kortdurend. De rente zal vooral afhangen van de lange termijnverwachtingen in de financiële markten over onze economie. De rente zal dan oplopen als en zolang de economie opleeft. Dat is wat er nu lijkt te gebeuren. Een scenario van langdurig lage en zelfs negatieve rentes is bij doorzettend economisch herstel hoogst onwaarschijnlijk. Het is eigenlijk ook te gek voor woorden dat je zou moeten toebetalen om geld bij een bank te mogen stallen. Al is een kleine vergoeding op zijn plaats als de garantie gegeven wordt dat het kapitaal daar onder niet al te uitzonderlijke omstandigheden veilig is. Goed bankentoezicht (met realistische buffer- en liquiditeitseisen) moet dat borgen.

Voorbeeldgedrag

Vertrouwen bij anderen kweek je vooral aan door volgehouden voorbeeldgedrag waarbij woord en daad blijven overeenstemmen. Daarnaast door aan iedereen (!) gepast vertrouwen te geven. 

Om daar te komen kunnen "trust building activities", zoals Wikipedia het noemt, helpen. Goed gedrag kun je aanleren door het inslijpen van mooie ervaringen. Bijvoorbeeld door mensen bij elkaar te zetten en die te leren samenwerken in een "bootcamp" of "groepssurvival". Of met "bonding" (het kweken van vaste relaties) door het elkaar (durven) aankijken en aanraken als de situatie daarvoor uitnodigt en dat van de ander ook mag. Of met het bewust zelf opzoeken en koesteren van dingen waarvan je geniet, als tegenwicht van zaken die minder prettig waren in je leven.

Eenzijdigheid, dwang, of overhaasting, werken zeker bij dit soort dingen tegen. Zoiets laat gebrek aan empathie vermoeden en geeft de ander een gevoel van onveiligheid. Dat verstoort de goede sfeer en tast elk begin van vertrouwen aan.

Vertrouwen ontstaat en groeit eigenlijk vanzelf. Als het goed is het hele leven door. Maar alleen onder gunstige voorwaarden. 

Het eerst in een gezond gezin. Als vader en moeder een veilige omgeving weten te scheppen. Hun kinderen (als die er mogen komen) ook genoeg ruimte geven om zichzelf te zijn zolang het anderen niet schaadt. Hen zo een evenwichtige persoonlijkheid laten ontwikkelen, met genoeg pit en durf om wat te experimenteren, het leven aan te gaan. Hen ook van harte alle steun geven die ouders hun gewenste kinderen maar kunnen bieden. Daarbij wel maat houden, niet pushen, de lat voor korte termijn doelen te hoog leggen. Dat zou het vertrouwen schaden en het kind ontmoedigen. Idealen (hoop) mogen we (moeten we) wel koesteren en meegeven -voorleven- zover dat menselijk kan. Dat houdt ons in moeilijke situaties overeind en op een vaste koers. Geeft ook genoeg vertrouwen dat het vroeg of laat weer goed komt met ons en deze wereld.

Later in een goed huwelijk of andere gezonde relatie. Waarin (potentiële) partners elkaar ook genoeg ruimte geven voor het maken van eigen keuzes. In elkaar willen blijven investeren. Elkaar waarderen voor wat de ander aan moois en goeds heeft en doet. Elkaar telkens weer uitdagen verder te groeien. Door echt naar de ander te kijken en te luisteren. Door je kwetsbaar op te stellen. Door de eigen emoties te durven tonen zonder de ander te willen beschadigen. Door eventuele meningsverschillen op een rustige manier te willen en durven uitpraten. Daar hoef je allemaal nog geen supermens voor te zijn.

Het laatste is ook voor commerciële relaties het beste recept. Beter dan "nudging" (misschien nog wel goed bedoelde zachte dwang) en (de alleen puur theoretisch ideale) "marktwerking". 

Pas als we in gepast vertrouwen durven te gaan leven komen we sterker uit de crisis. Uit elke crisis.
Het is daarom goed dat de commissarissen van de ABN Amro Bank besloten hebben de salarisverhoging van 17% voor de topmensen terug te draaien. Het laat zien dat daar eindelijk iets belangrijks geleerd werd. Namelijk, dat het niet gepast is aan anderen niet te gunnen wat je jezelf wèl gunt. Ook, dat het niet waar en te verkopen is dat de top dat wel verdient en anders weg zou lopen, terwijl het personeel nog altijd op de nullijn gehouden wordt. Waarschijnlijk hebben protesten van het publiek, wegloop van een groep klanten, Kamervragen, en de houding van minister Dijsselbloem, daar stuk voor stuk bij geholpen. Maar toch is het een beter begin voor het naar de beurs brengen van deze bank. Belangen van de veel grotere groep andere stakeholders (werknemers en klanten) zijn minstens even belangrijk als die van een kleine groep topbestuurders en aandeelhouders.

Hier mag het niet bij blijven. Er zal in meer activiteiten voortaan naar een goed evenwicht tussen de belangen van alle partijen gezocht moeten worden. Geld en macht corrumperen wie daar (te) gevoelig voor is, nodigen uit tot graaien. Maar materieel eigen belang mag het gedrag van topmensen niet langer bepalen. Zeker niet bij een bank die we met ons geld overeind gehouden hebben, in totaal al met meer dan € 20 mrd.

Misschien is dit eindelijk voor wie daar nog aan twijfelden dan het bewijs dat de mens op de goede weg is. Met vallen en opstaan leert. Deze wereld voor een volgende generatie beter kan en zal achterlaten. Begin van een nog bescheiden omslag in denken en gedrag waar we op mogen blijven vertrouwen, of op zijn minst hopen. Begin van een nieuw en beter leven. Aan het eind van het leer- en groeiproces van de mens zal dat een nieuw en beter leven voor ons allemaal zijn.

Vertrouwen

Deze crisis draait in wezen om vertrouwen durven en willen geven in ongelijke machtsverhoudingen. Vooral van het publiek aan bankiers, politici, andere bestuurders. Maar eigenlijk van (bijna ?) elke groep aan een andere. Van Europeanen aan niet-Europeanen, autochtonen aan allochtonen, gelovigen aan niet-gelovigen, neoliberalen aan conservatieven, etc. Zelfs nog los van elke groep van de één aan de ander, en dan wel twee kanten op.

Vertrouwen moet verdiend en geborgd worden. Daarin hebben Schäuble, de Eurogroep, IMF, ECB, en veel anderen die vonden dat Griekenland eerst de oude afspraken maar eens diende na te komen, een beetje gelijk. Want al te goed is buurmans gek.

Het is alleen erg tegenstrijdig, dat de Eurogroep -met EC, IMF, en ECB, (de trojka)- zulke zware eisen stelde aan de landen die geld vroegen om uit de crisis te komen. Want krediet (en misschien eigenlijk wel het hele leven) draait om onderling vertrouwen. De kredietvrager moet erop kunnen vertrouwen dat de bank niet bij het eerste zuchtje tegenwind het krediet zal opzeggen. De bank moet erop kunnen vertrouwen dat de kredietvrager binnen de grenzen van het dan mogelijke alle aangegane verplichtingen (stipt) zal nakomen.

In de laatste zin staat stipt tussen haakjes. Want er kunnen omstandigheden zijn waardoor het wijs is uitstel van betaling te geven of de druk van rente en aflossing op andere wijze (tijdelijk) te verminderen. Het is verstandiger om een klant door een moeilijke tijd heen te helpen dan om hem gillend in de armen van een concurrent te drijven omdat een keihard "afspraak is afspraak" beleid wordt gevoerd. Geld, cijfers, een contract, eigen belang en soortgelijke zaken, mogen nooit belangrijker zijn dan mensen en hun tot dan toe goede onderlinge relaties.

Wantrouwen is als woekerend onkruid. Het verstikt een deel van de haalbare oogst en geeft mooie bloemen minder kans om te bloeien. Voor wie er oog voor heeft zijn er zelfs aan de kant van de weg nog prachtige bloemen te zien. Kijk maar.

Vertrouwen, aan de andere kant, verdwijnt sneller dan het verkregen wordt of terugkomt. Dat weet iedereen wel uit eigen ervaring. Vandaar het gezegde: "Vertrouwen komt te voet, maar gaat te paard".

Het is daarom goed, dat de nieuwe Griekse regering de kans kreeg om aan te geven hoe zij nu denkt de ontvangen leningen met rente te kunnen terugbetalen. Als daar een overbruggingskrediet voor nodig is, zij dat maar zo. Geef de nieuwe Griekse regering (als vol vertrouwen nog een brug te ver is) tenminste het voordeel van de twijfel. Laat de Griekse kwestie maar een proeftuin zijn om te zien of we elkaar wat meer vertrouwen kunnen (leren) geven. Het wordt hoog tijd om onze pijn uit het verleden en het daarin geworteld wantrouwen maar te vergeven en te vergeten. Als het nu (na zestig jaar Eurocrisis en al bijna zeven jaar financiële crisis) niet lukt, lukt het nooit. Dus aarzel niet, maar ga er voor, voluit.

Hervormingen

De Eurogroep (Schäuble, Dijsselbloem, en de andere ministers van financiën) schijnen niet te beseffen dat wat goed is voor de één lang niet altijd goed is voor de ander. Verder blijven ze veel te vaag over welke "hervormingen" voor iedereen dan wel goed zouden zijn. Daarin staan ze niet alleen. Helaas, want dat helpt ons niet om uit de crisis te komen. Het verergert de crisis nog. Want een star vasthouden aan oude neoliberale standpunten lokt harde confrontaties uit. Tussen elite en volk en tussen europese landen onderling. Een Grexit dreigt. Wie of wat volgt ?

In het Groei- en Stabiliteitspact werd onder meer de beruchte 3% norm voor het begrotingstekort vastgelegd. IMF en  ECB stellen daarnaast zware aanvullende eisen bij kredietverlening. Kredietvragers werden en worden verplicht bepaalde "hervormingen" door te voeren. 

Bij de lopende onderhandelingen over een nieuwe regeling met Griekenland gaf Schäuble geen centimeter ruimte om van de regels af te wijken. Want "afspraak (?) is afspraak" en "vertrouwen wordt pas gegeven als blijkt dat iets of iemand (een land, een nieuwe regering) te vertrouwen is (!)". De nieuwe Griekse regering kreeg daarom het mes op de keel. Een vreemde stijl van onderhandelen naar bevriende landen. Met zulke vrienden heb je geen vijanden meer nodig.

Het "afspraak is afspraak" van Schäuble is -terugkijkend- hoogst merkwaardig. Want toen Duitsland in 2003 in een recessie raakte, overtrad de Bondsrepubliek welbewust zelf het Stabiliteitspact en trok zich even niets van de 3% norm aan. Pas toen Duitsland uit de gevarenzone was werden boetes op overtredingen gezet.
De starre houding van Dijsselbloem is mogelijk te verklaren uit het feit dat Nederland het braafste jongetje van de klas wilde zijn en door harde bezuinigingen het tekort wel binnen de 3% bracht.
Het strikt handhaven van de 3% norm werkt (naar de mening van topeconomen nu) contraproductief. Het houdt Europa onnodig lang in een recessie. Logisch, want het is dweilen met de kraan open. Toch wordt dit falend beleid nog altijd hardnekkig verdedigd. Met warrige propagandataal. zelfs (welbewust ?) met halve en hele onwaarheden.

Het europees jargon is stuitend. Vaak (net als de "newspeak" uit het boekje "1984" van George Orwell) verhullende propagandataal. Vol technocratisch steno, en zelfs met omkeringen. Het Groei en Stabiliteitspact blijkt bijvoorbeeld (zoals dat nu uitgevoerd wordt) geen groei en stabiliteit op te leveren. Integendeel. Zelfs niet alleen puur monetair, laat staan financieel-economisch. Misschien oppervlakkig wel, maar daaronder gist en rommelt het.

Monetair verdween met de komst van de Euro de mogelijkheid van wisselkoersaanpassing voor bijna alle europese landen. Ook werd het rentewapen van IMF en ECB bot. Dus werden de belastingen keer op keer verhoogd, maar ook zwaar bezuinigd op bepaalde publieke voorzieningen en bijna alle private inkomens (uitkeringen, lonen, pensioenen). Dat bracht de economie in een kwakkelmodus, met hoge structurele werkloosheid en dus vaak langdurige armoede voor de getroffenen. In vergeefse "pogingen de economie te stimuleren" werd de basisrente tot in het absurde verlaagd. De rente op prima (?) staatsleningen is negatief, een nieuw verschijnsel. En straks moeten we banken gaan betalen om daar geld te mogen (!) brengen.

Hervormingen zijn zeker wel nodig. Maar welke, waarom, en waar ?

Om de Europese Unie nog een goede kans te geven zou de EC zich als topbestuurslaag het best kunnen beperken tot "management by exception". Met weer meer ruimte voor landelijke autonomie. Dus met minder europese regelgeving en ingrijpen over de hoofden van landelijke regeringen heen. Dat maakt drastisch inkrimpen van bestuurlijk apparaat en bureaucratie mogelijk. Want er blijven hooguit vijf europese portefeuilles over: algemene zaken, muntunie, bankwezen, handelsovereenkomsten, veiligheid.

De keuze voor dit model met een beperkt takenpakket wordt ingegeven door de overweging dat een allesomvattend en alles regelend Europa voor elke lidstaat meer nadelen dan voordelen heeft. De EU zou zich daarom voorlopig beter kunnen beperken tot activiteiten met hoog verwacht nut van samen doen ten opzichte van een zelfstandig optreden per lidstaat.

Het Verenigd Koninkrijk behield n.m.m. terecht de eigen munt en genoeg beleidsvrijheid, ook op ander gebied. Het wordt zo minder gehinderd door Europese stokpaardjes die groei en vernieuwing belemmeren.
Dat zouden de andere lidstaten eigenlijk evengoed moeten beseffen. Frankrijk en Duitsland zijn ook groot genoeg voor weer een eigen munt en meer beleidsvrijheid. De andere landen zouden het best een coalitie kunnen vormen met één of meer partners met min of meer gelijk(e) cultuur, problematiek, en potentieel. Europa zou zo een federatie worden met veel meer groeikracht en incasseringsvermogen dan de alleen op papier slagvaardige unie van smakeloze eenheidsworst die het nu lijkt te willen zijn.

Voornaamste conclusie uit deze voortwoekerende crisis is voor een Verenigd Europa daarom, dat het haar grootste ambitie voorlopig maar los moet laten. Die om een superstaat van wereldformaat te willen worden die uiteindelijk alle taken van de lidstaten naar zich toetrekt. Op afzienbare termijn zijn de verschillen tussen de lidstaten daarvoor nog te groot. Pas als dat erkend wordt zullen de interne spanningen verdwijnen. Daarmee ook die met andere landen buiten de Europese Unie in wording.

Als eerste uitwerking voor een Europa in die beter passende rol zijn de volgende vijf punten mee te geven.

1. Ga wat soepeler om met de tekortnorm van 3%, geef de tekortlanden wat ruimte achter de komma. Een te zwaar accent op het terugdringen van tekorten en schulden verlengt de crisis onnodig.
2. Doe met de muntunie even een paar stapjes terug. Geef met name Duitsland en Frankrijk de eigen munt terug, zodat zij zo nodig weer eigen monetair beleid kunnen voeren en niet alleen de optie van bezuinigen overhouden als de economie wat tegenzit. Geef de andere landen vrije keuze om zich bij één van de twee groten aan te sluiten (tot een D+ en F+) of bij een restgroep van kleinere landen (R+) zoals bij de vroegere EKSG resp. Benelux. We kunnen niet terug naar voor elke lidstaat weer een eigen munt. Want dan gaan bepaalde voordelen van de Unie verloren: het elimineren van valutarisico, wisselkosten, en papierwerk aan de grens, voor de handel tussen lidstaten (zie punt 4.)
3. De belangrijkste hervorming, die van het bankwezen, ligt niet op schema. De crisis begon met de rommelhypotheken die ten onrechte de rating van veilige beleggingen kregen. Als gevolg daarvan moesten wij banken gaan "redden". Sta dus voortaan alleen investeringsbanken toe om voor eigen rekening te handelen en in effecten en vreemde valuta eigen posities in te nemen. Staak ook de op wankele theorie gebaseerde interventies door de ECB om de rente nog verder omlaag te krijgen. Lage rente (zeker een negatieve) jaagt onze economie echt niet aan. Laat daarom herstel naar een normale rentestructuur toe. Met een reële vergoeding voor aan de bank toevertrouwde gelden (creditrente iets boven inflatiepeil) gaat sparen weer lonen. Mogelijk worden de financiële markten dan ook weer wat stabieler.
4. De EU heeft zich vooral op het gebied van de internationale handel bewezen. Bundeling van krachten helpt om buitenlandse markten te openen, en ook betere handelsvoorwaarden te bedingen. Verder zijn er dezelfde voordelen als voor de interne markt. Het valutarisico is uitgeschakeld. Er hoeft ook geen geld meer te worden gewisseld of papierwerk gedaan aan elke interne grens.
Aan de andere kant heerst er nog (te) veel onderling wantrouwen en interne verdeeldheid. Dat is fnuikend. De EU heeft daarom misschien nog wel de meeste toegevoegde waarde als proeftuin om meer onderling vertrouwen te kweken. Vertrouwen groeit uiterst langzaam, we werken er  nu al bijna zestig jaar aan. Dat feit vraagt om een wat selectiever toelatingsbeleid van nieuwe leden. We zouden ons ook de tijd moeten gunnen voor consolidatie binnen de groep van eerste deelnemers.
5. Om ons leven en onze leefstijl te beschermen tegen dreigingen van buitenaf is een krachtig maar flexibel veiligheidsapparaat nodig. Samenwerking loont vooral ook hier. Zo kunnen we een goed uitgeruste snelle interventiemacht permanent klaar hebben staan die elke voorzienbare opdracht met succes kan uitvoeren.
Terrorisme en grensoverschrijdende criminaliteit zijn alleen effectief te bestrijden als daar brede internationale steun voor is. Zeker als mensen en materieel worden gevraagd voor een humanitaire missie of een andere interventie buiten de EU. Het zou goed zijn hierbij ook de wereldmachten Rusland en China te betrekken en in het algemeen de kring van partners zo ruim mogelijk te maken.

Onzinverhalen ? (Update 26 februari 2015)

Het FD heeft een artikel geplaatst van een PhD-student, Ilja Boelaars. Volgens hem zijn verhalen over de te lage rekenrente -die voor de berekening van de pensioenverplichtingen en dekkingsgraad gebruikt wordt- onzin. Hij betwijfelt zelfs of "eminente universiteitshoogleraren en pensioenfondsbestuurders (..) dit écht niet snappen". En vervolgt: "Een pensioenfondsbestuurder die deze basiskennis (!) ontbeert, had immers al lang ontslagen moeten zijn of door DNB onbekwaan verklaard moeten worden. Mogelijk dat zij het dus wel begrijpen, maar bewust misbruik maken van de onwetendheid van het grote publiek. Dat zou hun gedrag er niet fraaier op maken."

Hij durft nogal.

Hoezo deze snoeiharde frontale aanval, waarbij bewust op de man wordt gespeeld ? Op het voetbalveld zou daar de rode kaart voor worden getrokken. Beseft hij dan niet dat de hand die naar een ander wijst met drie vingers wijst naar degene die zo'n oordeel durft uit te spreken ? Wetenschappelijk-objectief te rechtvaardigen, dit opiniestukje ? Nee, natuurlijk niet. Want:

(1) Als het waar is, dat resultaten uit het verleden niets zeggen over de toekomst, dan is ook zijn betoog niet meer te onderbouwen. De academische literatuur die de heer Boelaars als "bewijs" aanvoert is toch voorlopig nogal mager. Hij verwijst alleen naar "de Nobelprijswinnende artikelen van professor Robert Shiller". Maar zelfs zo'n bron geeft in de economie hooguit bruikbare theorie, nooit hard bewijs. Hoe overtuigend gebracht en plausibel op het eerste gezicht misschien ook. Want de wereld en mensen kunnen veranderen en doen dat ook.

(2) De reputatie van Robert Shiller als auteur van "Nobelprijswinnende artikelen" wordt misbruikt om mee te liften. Om te "bewijzen" dat de gekozen rekenrente goed genoeg is. Voor wie wat dieper graaft, valt juist (of ook) het tegendeel te "bewijzen". Zie bijvoorbeeld (!) Robert Shiller over beleggen in aandelen als de beste manier om (in de USA) vermogensgroei te realiseren. Link http://money.cnn.com/2014/12/04/investing/shiller-housing-wealth/

(3) Centrale vraag zou niet moeten zijn welke rekenrente de "juiste" is om de verwachte (!) waarde van de uitbetalingsverplichtingen over een lange periode, of de hoogte van de dekkingsgraad op een vrij willekeurig tijdstip (prikdatum) te berekenen. Centrale vraag zou moeten zijn of de beleggingsresultaten over bijvoorbeeld de afgelopen vijf of tien jaar goed genoeg waren om weer te indexeren en niet alleen meer te reserveren voor degenen die nu pensioen opbouwen. Er worden daarbij altijd inschattingen gemaakt, waarbij men vooral in Nederland gewend is (te) voorzichtig ("prudent") te zijn.

Er komen daarom veel vragen op. Wie is eigenlijk de heer Boelaars ? Meent hij echt wat hij schrijft en is hij wel correct weergegeven ? Waarom wordt dit artikel op deze plaats en juist nu gepubliceerd ?

Ilja Boelaars studeerde economie aan de Universiteit van Utrecht (BSc 2006) en de London School of Economics (MSc 2007). Is actief lid van de Jonge Democraten (D'66) en heeft in eerdere functies (junior universitair docent economie aan de Universiteit van Utrecht, gecertificeerd financieel risico consultant, persvoorlichter) al meer de pers gehaald *). Bij de Jonge Democraten zitten het pensioenvraagstuk en het drugsbeleid in zijn portefeuille. Lobbiet vooral voor zijn leeftijdgenoten. Ingeschreven aan de University of Chicago, waar hij hoopt te promoveren. Het zou interessant zijn te weten waar dat proefschrift in bewerking dan over gaat.

Waarschijnlijk wil Ilja Boelaars ook met dit artikel de belangen van zijn leeftijdgenoten verdedigen. Dat zou verklaren waarom hij zulk grof geschut inzet. Om de kans klein te houden dat een hogere rekenrente wordt ingevoerd, waardoor indexering weer mogelijk wordt. Want 1% hogere of lagere rente scheelt meer dan 10% in dekkingsgraad (ABP). De auteur is blijkbaar bang dat een hogere rekenrente nu de pensioenen van zijn leeftijdgenoten zal aantasten. Maar dat hoeft niet zo te zijn. Reserveren is niet hetzelfde als uitkeren. Een opgebouwde pensioenreserve zal meestal niet tot volle uitkering komen zolang het fonds niet wordt geliquideerd. Er is een buffer ingebouwd die tegenvallende resultaten op sterfte en beleggingen zou moeten opvangen. Beseft hij dat wel ?

De reacties in de digitale FD op dit artikel liegen er niet om. Veel lezers vinden dat Boelaars maar terug moet naar de collegebanken om meer (betere) materiekennis op te doen. Maar mogelijk is dat oordeel fout.
Hij speelt misschien een macchiavellistisch spelletje met woorden en reputaties. Dat zou een wetenschapper in spe (promovendus) niet behoren te doen. Zijn betoog is los daarvan niet helder en hij komt voor de rekenrente tot een onjuiste conclusie. Dat zijn ernstige tekortkomingen. Tenminste voor iemand die nog hoopt te promoveren en onder meer bij een actuarieel bureau heeft gewerkt.

Het opiniestuk van Boelaars lijkt geschreven vanuit de angst dat als de één (gepensioneerde) nu wat meer pensioen ontvangt, de ander (werkende) later per definitie wat minder uitgekeerd krijgt. Want wat aan de reserve wordt onttrokken kan niet meer worden belegd en levert voor latere uitkeringen niets op. Zo gezien een verlies voor iemand die nog pensioen opbouwt. Maar zo simpel is het niet.
Want de werkende van nu heeft in de regel al een veel hoger salaris dan de werkende van een jaar of twintig geleden en bouwt daardoor meer pensioen op. De reserve van nu kan nog flink (hoogst waarschijnlijk meer dan genoeg) groeien. In principe krijgt iedere deelnemer een evenredig deel uitgekeerd. De met zijn of haar premies ingelegde gelden, opgerent met de voorgeschreven rekenrente (met misschien zo nu en dan een klein plusje via indexering). Die rekenrente is echt veel te laag als je dat objectiever bekijkt. Want beperkt tot staatsobligaties, waarvan de rente al jaren kunstmatig laag gehouden en nog verder omlaag gedrukt wordt door de ECB. De pensioenfondsen beleggen breder en kunnen daardoor een veel beter gemiddeld beleggingsresultaat halen. Het beleggingsrisico wordt na de "hervorming" van het pensioenstelsel op de deelnemers afgewenteld. De hoogte van de toekomstige uitkeringen wordt niet meer gegarandeerd. Zelfs niet in de vorm van een bepaald minimum rendement op de betaalde premies.

Tenslotte worden door Boelaars de hoofdvragen ontweken: (1) Wat gebeurt er met het verschil tussen het langjarig behaald beleggingsresultaat en de nu absurd lage voorgeschreven rekenrente ? **) (2) Op basis van welke verdeelsleutel krijgt ieder die gepensioneerd is of nog rechten opbouwt daar een portie van ?

Het voorgeschreven rekensysteem voor de pensioenverplichtingen rammelt aan alle kanten. Voorlopig wordt alleen meer opgepot, omdat er een tekort aan opgebouwd pensioenvermogen zou zijn.

Zou de heer Boelaars in zijn voor een echt open dialoog ? Als hij zich daarop wil voorbereiden kan ik hem het lezen van een artikel op het economenforum Mejudice aanbevelen. Over de lage (reken)rente als de waarschijnlijk voornaamste oorzaak van de financiële crisis. Link: http://www.mejudice.nl/artikelen/detail/ware-oorzaak-van-de-crisis-in-de-vs-en-europa-is-de-lage-rente

Op 17 februari publiceerde het FD twee dieper overdachte bijdragen over de rekenrente (pag. 10). Daarnaast ook een artikel dat zijdelings interessant is, als het gaat om verwachtingen over toekomstige rente-ontwikkelingen. Dat laatste artikel (van een kredietbeoordelaar bij Standard & Poor, op pag. 1 en 7) ontspoort alleen weer erg. Met name omdat het regeringen op het hart drukt om te blijven "hervormen" en ook nog eens aankomt met het spook van de "schuldenval". Die opvattingen zijn veel te ongenuanceerd en wat betreft de te verwachten effecten wetenschappelijk (nog) onvoldoende onderbouwd. Voorlopig zijn het vooral neoliberalen met oogkleppen op en oordopjes in die zo simplistisch denken. Laten zij hun demagogische talenten alsjeblieft eens ergens anders botvieren. Liefst in een onschuldige debatingclub.
Op 18 februari nog een bijdrage van hoogleraar Sweder van Wijnbergen (pag. 11). Dat zit ook op een verkeerd spoor. Weer overgaan tot indexeren is geen (ongedekte) greep uit de kas ten koste van jongeren. Zie boven. Zwak punt van dit betoog is ook, dat de koersen van effecten nu een reële marktwaarde inclusief werkelijk risico zouden reflecteren.
Vandaag (26 februari) in FD nog weer een goed doordachte bijdrage over de rekenrente (pag. 11). Van de hoogleraren Bovenberg en Nijman. Met misschien maar één schoonheidsfoutje. Ook hier weer de n.m.m. veel te strakke gedachte dat als één jaargroep wat meer pensioen uitgekeerd krijgt, de andere jaargroep vanzelf (evenveel ?) tekort wordt gedaan.
__
*)  Ook op woensdag 4 februari nog in het FD in een artikel met twee co-auteurs:
Ilja Boelaars (Jonge Democraten), Bart van  Bruggen (Jonge Socialisten), Paul le Doux (JOVD), "Houd persoonlijke pensioenrekening wel simpel".
Dit artikel (met een veel gematigder toon) was een reactie op een eind januari door de SER uitgebracht conceptadvies. Daarin werden door de SER vier (!) scenario's voor een nieuw pensioenstelsel beschreven.
**) Er zit nu bijvoorbeeld bij het ABP meer dan 4% marge tussen het over de laatste 10 jaar behaald rendement op beleggingen (boven de 7%) en de verplicht te gebruiken rekenrente (onder de 3% over de hele beleggingshorizon van 60 jaar).

Macro/micro

Economen en beleidsmakers blijven mensen. Ze kijken door hun eigen bril en zien vaak alleen de dingen die bekend voorkomen, of die ze graag willen zien. Het is daarom niet zo vreemd dat de meeste economen de crisis niet aan zagen komen. Nog erger, nog altijd geen recept hebben gevonden om die op te lossen.

Een belangrijke reden is ook, dat het beleid gemaakt wordt op macro-niveau. Vaak door macroeconomen die van heel veraf naar de wereld kijken. Hun theorie toepassen, zelfs nog als die al lang niet meer blijkt te werken. De crisis ettert vooral daarom door. Ook omdat, als er eenmaal een besluit gevallen is, bijna niemand wil weten dat hij/zij het misschien niet helemaal goed heeft gezien en dat beter een andere weg gekozen had kunnen worden. Zoals rond de Griekenland-crisis rondzong: "We moeten nu geen slappe knieën krijgen" (dat waren de hardliners in de EU die vinden dat de 3%-norm voor het overheidstekort niet genuanceerd mag worden), en "vertrouwen wordt pas gegeven bij gebleken betrouwbaarheid" (Schäuble naar de nieuwe Griekse regering).

Schäubles gezegde weegt niet mee dat cijfers niet heilig mogen zijn, niet belangrijker dan mensen. Evenmin dat vertrouwen gemakkelijker verloren dan gewonnen wordt. En als je pas na gebleken trouw aan een wurgcontract (in een sfeer van slikken of stikken getekend door een rechtsvoorganger) om een realistischer aflossingsregeling mag vragen zijn we veel te rechtlijnig-afstandelijk bezig.
Mensen (een volk, de hele EU, zelfs ook Rusland) in het gareel willen dwingen, met eenzijdig opgelegde regels en sancties, is niet meer van deze tijd. Ook al mag (en in uiterste situaties moet) je wel vechten voor iets of iemand die je lief is. Elk mens heeft recht op respect. Op wat ruimte om eigen keuzes te maken en zich te kunnen ontplooien. Om een menswaardig bestaan te leiden. Zelfs op steun als dat niet (meer) op eigen kracht lukt. Zolang hij/zij anderen die grondrechten ook maar gunt en geeft. De munt heeft twee zijden.

Laten we het daarom eens opnieuw, van een andere kant, bekijken. Niet alleen macro (van veraf), maar ook micro (van dichtbij). Want er wordt nogal wat in sjablonen, met zwart-wit tegenstellingen, gepraat en geschreven. Alsof economie en politiek een wedstrijd in het debatteren zijn. De Grieken zijn niet allemaal lui en corrupt, evenmin als wij. De portemonnee hoeft niet door "ons" opnieuw getrokken. De verstrekte leningen en een eventueel klein overbruggingskrediet gaan niet in een bodemloze put. Uitstel geven van betaling is geen teken van zwakheid of beloning van slecht gedrag. Geef Europa en de nieuwe Griekse regering een kans.

De EU-top verwacht te veel van simpele en uniforme regels. Van lage basisrente, lage lonen, en een paar benchmarks, als toets op de gezondheid van elk land in de EU. Als bijvoorbeeld de normen voor het overheidsbudget niet tot de nul achter de komma opgelegd en afgedwongen zouden worden, is er al meer kans op herstel van zelfs de nu "slechtst" presterende landen. Het is een ernstige misvatting dat wat (misschien) goed is voor de één (Duitsland, Nederland ?), ook goed is voor alle anderen. We hoeven ook niet steeds weer verder te bezuinigen om internationaal concurrerend te worden of te blijven. Dat is een verouderde en in elk geval veel te simpele opvatting. Ook een doodlopende weg, want er is altijd wel ergens een aanbieder die een bepaald produkt nog goedkoper kan leveren. Meestal door anderen (toeleveranciers en/of werknemers) nog meer uit te persen. Zelden door verbetering van het proces en/of het produkt.

Macroeconomen kunnen van bedrijfseconomen dan nog wat leren. Bijvoorbeeld dat je kunt concurreren op vier of meer aspecten. Meestal wordt daarvoor het schema van de "vier p's" gebruikt (produkt, prijs, promotie, plaats). Puur met reclame of met de laagste prijs iets willen verkopen is een strategie die tegen je werkt. Met produkt of plaats als hoofdaccent kun je je van andere aanbieders zó veel onderscheiden dat je (nog of weer) winst gaat maken.
Een warenhuis als V&D is zo ook nieuw leven in te blazen. Als plaats waar je andere mensen ontmoet, waar je produkten kunt zien, ruiken, voelen, vergelijken, waar je persoonlijk advies kunt krijgen en prettig geholpen wordt, etc. Ontwikkel maar een nieuw concept dat aansluit bij de behoeften van de potentiële klanten. Verzin in elk geval niet alleen maar iets wat je zelf goed of nodig vindt, zoals de EU-topmensen nu lijken te doen.

Draghinomics

Draghi's miljardenplan kan niet het beoogd resultaat opleveren: het aanjagen van onze economie. Want de situatie hier verschilt van die in de USA, waar het recept "QE" (monetaire verruiming) zo op het oog wel werkte. Het is nogal verrassend dat monetaire verruiming daar de economie wel uit het slop gehaald zou hebben. Want er zijn teveel voorwaarden waaraan niet zomaar wordt voldaan. Eigenlijk begint men hierbij ook aan de moeilijkste kant. Die van het aanbod. Van geld verstrekken aan de banken in de hoop (!) dat bedrijven meer gaan investeren en consumenten meer gaan kopen. Daarvoor dan goedkoper (?)  en ruimer beschikbaar geworden (?) krediet gaan vragen en gebruiken. En wel zoveel, dat dit het verlies aan werkgelegenheid en de weglekkende koopkracht meer dan goed maakt. Anders is er geen herstel.

Het is bijzonder lastig de koopkrachtige vraag op deze manier te stimuleren. Vooral hier (in de EU) en nu. Zeker wanneer grote groepen het hoofd nog altijd moeilijk boven water kunnen houden. Dat wordt niet zomaar beter. Niet als er weer meer ontslagen vallen, huizen "onder water" staan, de belastingschroef wordt aangedraaid, op pensioenen en uitkeringen gekort. Zeker niet als er (zoals de ECB beoogt) ook wat meer inflatie komt.

Bij kostenstijgingen (zelfs maar van 1% of 2% extra) moet bijna iedereen nog weer wat meer bezuinigen. Ook al staat er, hoe laag de rente ook is, altijd nog veel op spaarrekeningen. Want een buffer bleek maar al te nodig. Schulden (vooral hypotheken) worden daarnaast afgelost zoveel dat kan of anders op gunstiger condities overgesloten.

Vreemd dat het bestuur van de ECB zich nog met ruime meerderheid vóór het uitvoeren van de door Draghi voorgestelde grote operatie uitsprak. Want waarom zou het publiek zich nu ineens weer meer in de schulden steken ? Het eerste effect was waardedaling van de Euro, die nu dicht in de buurt komt van pariteit met de dollar. Korte tijd goed voor onze export misschien, maar vroeger was juist waardebehoud van het geld (een harde eigen munt) één van de hoofddoelen van een centrale bank. Nu niet meer blijkbaar. Of gaven verhoopte positieve effecten de doorslag ? Als dat zo is, doet men bij de ECB aan magisch denken. Grootste misvatting zou zijn dat men zomaar aanneemt dat nergens in de lange modelketen iets anders kan of zal gebeuren dan verondersteld werd. Nu al reageren de Nederlandse grootbanken dat zij geen obligaties zullen verkopen. Want overtollige liquiditeiten stallen bij de ECB levert nog minder op en zij hebben genoeg geld op de balans om aan de verwachte kredietvraag te voldoen.

De ECB vraagt ondersteunend beleid van de overheid. Ze denkt daarbij helaas vooral aan het structureel terugdringen van de begrotingstekorten, het halen van de 3% norm, en het doorzetten van "hervormingen" (welke ?). Helaas, want wat er nu gebeurt maakt onze economie echt niet schokbestendiger. Vergroten van buffers bij banken en publiek wel. Maar geef het algemeen publiek dan de ruimte om van inkomens -ook van pensioenen- (meer) te sparen en geef daar weer een aantrekkelijke beloning (rente ruim boven inflatieniveau) voor. Alleen beleggen loont nu.

Een betere strategie is daarom (naast bevorderen van werkgelegenheid en investeringen) verlaging van de belastingdruk. Vooral voor lagere en middeninkomens. Tenminste als dan niet weer met de andere hand de schroef wordt aangedraaid (door het afschaffen van vrijstellingen, verlagen van subsidies, verhogen van eigen bijdragen, hogere BTW tarieven).
De ECB kan hier natuurlijk niet zelf op sturen. Maar ze zou wel het beleid m.b.t. de 3% norm wat kunnen verzachten. De verschillende landen niet op één maatlat leggen, maar ons allemaal (zoals door mij eerder bepleit) iets meer ruimte en tijd geven om het begrotingstekort binnen redelijke grenzen te brengen. Frankrijk en Griekenland hebben zeker een punt als ze wijzen op de al extreem zware belastingdruk, hoge werkloosheid, en inkomens (inclusief pensioenen en uitkeringen) waarin maar gesneden blijft worden.

Naast ander beleid is nieuwe (grondiger op feiten en werking getoetste) economische theorie nodig. Theorie die tegelijk beter rekening houdt met onzekerheid en de vaak grote mogelijke verschillen in uitkomsten. Verschillen die inherent zijn aan complexe situaties en het menselijk handelen in het bijzonder. Die ook onverwachte uitkomsten bij delen van het publiek en/of onder andere condities dan een bepaald model aanneemt niet vergeet, wegpoetst, of wegmiddelt. Hier ligt een mooie uitdaging voor ieder met een sleutelrol in communicatie, wetenschap, en overheidsbeleid.