Valkuilen

Elk sterk punt kan valkuil worden. Zo kan doorzettingsvermogen doorslaan in irritante koppigheid, te lang volhouden. Intelligentie, in de vorm van een goed analytisch vermogen en een helder inzicht, kan doorslaan in figuurlijke doofheid en blindheid. Niet meer openstaan voor nieuwe inzichten en adviezen van anderen. Op die manier is de ABN Amro Bank stuk gelopen. Zo blijft nu de EU te lang in de (economisch-politieke) crisis hangen. We modderen al sinds 2008 door.

Sterke punten van de EU zijn (1) de verschillen tussen en binnen de lidstaten en (2) het nog altijd grote potentieel, niet alleen op economisch gebied. Als die plussen goed benut worden, komt de EU er vast en zeker weer snel bovenop. Maar als men hardnekkig blijft proberen alle lidstaten in dezelfde mal te persen, kwakkelen we nog een jaar of wat door. Dan handel je eigenlijk (doof voor de hulpkreten van de slachtoffers en blind voor de gevolgen) als een figuur uit de Griekse mythologie, de smid-herbergier Procrustes. Je hakt van elke gast hoofd en benen af, of je rekt het slachtoffer juist op, om hem of haar pasklaar te maken voor één van de bedden. *)

Elk land blijven binden aan de strakke 3% budgetregel, compleet met een spoorboekje om het "structureel tekort" "snel genoeg" terug te dringen, vernietigt Europese groeikracht die er nog altijd wel is. Het zou mogelijk moeten zijn om hier voor elke lidstaat een wat meer op maat gemaakt hervormingsplan te volgen. Want niet alle omstandigheden zijn overal binnen Europa gelijk. Dat kunnen ze ook nooit worden. En een confectiepak van maar één maat past gewoon niet iedereen. Dat zou iedereen toch wel intuïtief duidelijk kunnen zijn.

Misschien de belangrijkste valkuil is het gebruik van oude theorie en van historische gegevens. De maatschappij verandert. We leven in een transitieperiode. Dan zullen er verschuivingen optreden in preferenties, bestedingspatronen, manieren van reageren op (financiële) prikkels. We kunnen, zeker dan, geen 5 of meer jaren vooruit kijken, zoals we nog altijd doen met onze projecties over de economie, het overheidsbudget, pensioen, zorg, etc.

Want één ding is zeker. We leven straks anders dan tien jaar of langer geleden. Het is dan toch te begrijpen dat onze economische en financiële rekenmodellen en de daarop gebaseerde prognoses er waarschijnlijk ver naast zullen zitten ?

Duidelijk is, dat veel mensen schulden aan het aflossen zijn. Daarvoor hun spaargeld of inkomen aanspreken. Daarom lukt het maar niet om de consumptie aan te jagen. En de investeringen (die mede daarvan afhangen) te stimuleren, of de banken te bewegen meer krediet te gaan verlenen.

Het is in elk geval een banktechnische absurditeit dat de ECB banken goedkoop geld geeft èn ze wil verplichten die lage rente aan hun klanten door te geven. Banken zouden met die marktbenadering verlies gaan draaien. Want ze kunnen dan geen risicopremie vragen. Dat gebeurde tot nu toe meestal in de vorm van een renteopslag, een hogere prijs. Juist nu bestaat er meer kredietrisico dan anders. Dat geldt dubbel voor starters. Want meestal komt maar zo'n 10% van de nieuwe producten of beginnende ondernemers van de grond.

Van belang is daarom, vooral in deze tijd, dat we onze inzichten en verwachtingen toetsen. Durven experimenteren, kijken wat de gewenste resultaten geeft en wat niet. Juist nu niet meer werken vanuit dogma's en andere onbewezen stellingen. Vooral de neoliberale dogma's falen opzichtig, al lange tijd. We zien dat toch eigenlijk wel, als we zonder vooroordelen durven kijken. Lage rente jaagt de economie niet aan, brengt de kredietverlening maar niet op gang. Ook lage lonen scheppen niet zomaar nieuwe werkgelegenheid. Waarom veranderen we dan nog steeds niet van koers ?

Verlaging van belastingen (VB, IB, BTW) is waarschijnlijk het beste middel om de consumptie aan te jagen en de investeringen te bevorderen. Dan is nodig, dat we de starre 3% norm wat soepeler toepassen. Het alternatief, de overheid nu eens echt laten bezuinigen, zou de crisis juist verdiepen. In de overheidsuitgaven mag niet worden gesneden, integendeel. Er moeten binnen het (misschien zelfs nog wat verhoogd) budget andere prioriteiten worden gesteld. Met de focus nu op flinke investeringen in economisch herstel en banengroei. Juist bij de overheid, in sectoren als defensie, onderwijs, en zorg. Het vraagt verbeeldingskracht en durf om dat te doen. Kwaliteiten die van onze topbestuurders toch juist verwacht mogen worden. We gaan het zien.

Het zijn interessante tijden voor een econoom. Maar aan de kant blijven staan en toekijken hoe veel mensen het onnodig (financieel) zwaar hebben is nog altijd heel moeilijk voor me. Het gaat me ook boven de pet hoe anderen dat wel lijken te kunnen. Met argumenten als "je kunt het toch niet veranderen" of andere dooddoeners.

EU-bestuurders: laat ons zien dat het wel anders kan en doe dat dan ook alsjeblieft. Ga er voor, voluit. Laat dit pleidooi niet vergeefs zijn, om hemelswil. Voor onze eigen toekomst. Waarom genoegen nemen met minder dan kan ?

*) Meer informatie over deze mythologische figuur op http://en.wikipedia.org/wiki/Procrustes of http://nl.wikipedia.org/wiki/Procrustes

Communicatie

Over communicatietechnieken is al een bibliotheek vol geschreven. Wat goede communicatie is, kan in een enkele alinea (net niet zo kort als in een Twitter-bericht) worden gezegd.

Goede communicatie is een open uitwisseling van gedachten en emotie (motieven), waarin beide partijen zichzelf tenminste een beetje laten zien zoals ze zijn. Zich allebei op dat punt kwetsbaar durven opstellen. Met elkaar in gesprek gaan als gelijken. Niet de één als bovenliggende partij, wat de ander slachtoffer maakt. Naast elkaar, met het volle respect voor de mening en integriteit van de ander. Zo mogelijk met uitgestoken hand van beide partijen om een echte opening te geven. Of beter, waar dat kan en mag, heel even (desnoods alleen figuurlijk) met de armen om elkaar heen. Liefdevol, als mens tot mens. Zoals toen nog minister Frans Timmermans deed bij een familielid van een slachtoffer van de MH17. Dat was zichtbaar recht uit het hart.

Wat goede communicatie niet is, kan ook vrij kort worden gezegd.

Geen gekleurde berichtgeving, zeker geen poging tot manipulatie. Geen mooi opgeklopt mediaverhaal waarmee de zender (degene die het bericht betaalt, voorgekookt laat plaatsen, of gewoon op eigen initiatief verstuurt) iemand of een bepaalde groep (doelgroep) tracht te bereiken. Vaak om die persoon of groep te beïnvloeden, zo niet erger (vind ik) te manipuleren. TV en kranten hebben daar nu een handje van, net als de nieuwe media. Dat was toen kranten voor het eerst verschenen nog anders. In het begin ging het erom het publiek te informeren met nieuws. Een goede krant bracht gecontroleerde feiten en interessante wetenswaardigheden. Geen sensatieverhalen of gekleurde berichten.

Zoals ik het zie, maar misschien heb ik het fout, zijn we teveel bezig (het klinkt tegenstrijdig) juist niet met elkaar te communiceren. We praten vaak langs elkaar heen, zijn of houden ons doof en blind. We hebben ons dan "veilig" in eigen standpunten ingegraven en gaan niet open en als gelijken met elkaar in gesprek. Want het zou wel eens kunnen zijn dat dat niet in ons voordeel is. Of we zijn misschien veel te bang om (opnieuw) gekwetst te worden. Maar wat ooit zo plaatsvond, hoeft niet opnieuw (zo) te gebeuren.

Je kwetsbaar opstellen, onbevangen durven praten, is de enige manier om in gesprek te komen. Angst leidt tot (meer) verkramping en pijn, schaarste en tunnelvisie. Zoals Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir in hun boek (eerder al even door mij genoemd) "Schaarste - Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen" (2013) helder laten zien.

Angst lost op in liefde, als je kunt geven zonder daarvoor iets terug te vragen. Zoals in het gebed van St. Franciscus, dat ook wel gebruikt wordt om op te mediteren.

"Heer, maak mij tot een instrument van uw vrede:
laat mij liefde brengen waar haat heerst,
laat mij vergeven wie mij beledigde,
laat mij verzoenen wie in onmin leven,
laat mij geloof brengen aan wie twijfelt,
laat mij waarheid brengen aan wie dwaalt,
laat mij hoop brengen aan wie wanhoopt,
laat mij licht brengen aan wie in duisternis is,
laat mij vreugde brengen aan wie bedroefd zijn".

Elke nieuwe dag geeft iedereen (ook mij) een kans om zo te (gaan) leven. Rijk en vervuld.

Communicatie begint met een sprankje geloof en vertrouwen. Dat is genoeg.

Muziek

In dit leven is nog zó veel te genieten. Maar je moet soms hard je best doen om de mooie dingen te blijven zien. Je niet laten opslokken door somberte, verdriet, moedeloosheid. De kranten en andere media overvoeren ons met allerlei onheilsberichten. Goed nieuws raakt daardoor ondergesneeuwd en uit het oog verloren. Uit het oog uit het hart ?

Mij helpt het nu erg veel om naar mooie en vrolijke muziek te luisteren. Naast toch wat zwart van andere stukken als het "Stabat Mater" van Pergolesi en het "Requiem" van Mozart. Liefst wel in opbouw van donker naar licht. Zoals het Kyrië gevolgd wordt door het Gloria in een mis. Rouw, dood en verdriet, zijn geen einde. Dat werd ons beloofd aan het begin van de schepping.

In de hitlijst klassieke muziek van Radio 4 (de "Hart en ziel" lijst) vorige week kwam niet zo veel lichtvoetige muziek voor. Zoals ik toen een deel van de top 50 hoorde tenminste. Vrij zware stukken, nogal somber en streng. Calvinistisch voor mijn gevoel, typeert ons dat nog altijd ? Oordeelt u zelf. Dit waren de stukken die de meeste stemmen kregen. Met de Matthäus Passion, drie Requiems, het Stabat Mater en een Miserere bij de mooiste 12.

[Klik op de afbeelding voor een uitvergroting]

Eigen verdriet of dat van anderen doorleven lucht op, ontspant. Net als het maken van een grap, mee lachen, en van harte een feestje vieren - ook al is er zo veel mis in de wereld. Alle echte emoties zijn gepast en mogen (nee, moeten zelfs, om gezond te blijven) worden geuit. Als het anderen zou storen dan maar in eigen omgeving, of helemaal privé. Dat maakt je (opnieuw als je het al lang of nog maar even kwijt was) het sociale wezen dat je als baby en kind al was, mens met mensen. Dat haalt het beste in iedereen boven. Dan komt ieder in zijn of haar kracht, tot volle ontplooiing. Creatief, spontaan, optimistisch.

Daarom hier eens wat andere muziek. Ritmes en klanken die deze dagen juist mijn favorieten zijn.

A. Vivaldi - Mandolin and Lute Concertos

A. Vivaldi - Concerti con Molti Strumenti

J.B. Lully - Symphonies & Ouvertures

J.D. Zelenka - Missa Gratias Agimus Tibi

J.D. Zelenka - Missa Omnium Sanctorum

J.S, Bach - Cantatas BWV 4 & 80

J.S. Bach - Cantatas BWV 179, 199 & 113

Het visuele gedeelte van deze selectie op YouTube is bij de eerste vier stukken minder geslaagd. De beelden zijn daar vrij statisch en naar mijn smaak wat te erg versierd (wel typisch barok).

Naast het speelse, vrolijke van Vivaldi en de veel statiger dansen van Lully is de Missa Omnium Sanctorum van Zelenka een pareltje. Bij Zelenka en Bach versterken tekst en melodie elkaar. De uitvoerenden doen daar nog een schepje bovenop. De inzet en het enthousiasme spetteren er dan bij de laatste drie stukken vanaf. Schitterend.

Liberalisme

Liberalisme is geen wonderdrank, geen sleutel die op alle sloten past. Evenmin als de andere politieke stromingen of de economische variant, het neoliberalisme. Het gaat er in het leven eigenlijk altijd om de juiste aanpak bij een bepaalde situatie te vinden. Alleen met gevoel voor nuances, een open houding, en genoeg oefening, kom je verder en kun je een goed resultaat bereiken. We denken toch ook niet dat ook maar welk recept altijd en voor iedereen een smakelijke maaltijd oplevert ? Veel hangt af van de sfeer, de ingrediënten, de kookkunst van de kok of kokkin, en van de smaak van de mensen die de maaltijd voorgezet krijgen.

Met het liberalisme als politieke stroming is, op zich, weinig mis. Niet voor niets heeft iets meer dan 1/3 van onze bevolking in september 2012 gestemd voor VVD en D'66 (de PVV valt, met haar extreme standpunten, moeilijk nog als liberale partij mee te rekenen). Punt is wel dat nu een minderheid de meerderheid de eigen normen en waarden wil opleggen. Zeker op economisch gebied is, vinden veel economen tenminste, de balans te ver doorgeslagen met het bijna verabsoluteerd vrije marktdenken. Een liberaal (en/of vroegkapitalistisch ?) trekje is nog de fixatie op de 3% norm. Zo komen we haast niet (en in elk geval onnodig langzaam) uit de crisis.

In Europa (en in ons land) worden de politici, economen, journalisten en andere opinievormers het nog altijd niet eens over de beste aanpak om onze economie nieuw leven in te blazen. De strijdende partijen, nog weer verdeeld in subgroepen, hebben zich ingegraven. Blijven op hun standpunt staan, houden vast aan het eigen gelijk. We luisteren niet echt naar elkaar. Wat gaat er in vredesnaam mis in onze communicatie, zelfs als we bereid zijn met elkaar in gesprek te gaan ?

In bijna elke welles-nietes discussie naderen we elkaar niet, omdat ieder de wereld met eigen ogen ziet. De situatie inkleurt en beoordeelt vanuit eigen achtergrond, kennis en ervaring. Als we dat niet beseffen blijven we langs elkaar heen praten. Met die waarschuwing (ook voor mezelf) in het achterhoofd onderzoeken we hier nader of het liberalisme ons zou kunnen helpen om uit de crisis te komen.

Om niet in pure theorie te blijven hangen is het van belang eerst helder te krijgen hoe het politiek-economische krachtenveld er in de echte wereld uitziet. Is het liberale model realistisch genoeg ? Bestaat er nog wel ergens zoiets als een vrije markt ? Kunnen we rekenen op aanvaardbare uitkomsten voor (bijna) iedereen als we op de goede werking van het prijsmechanisme vertrouwen ?

Eigenlijk zou meteen duidelijk moeten zijn dat op elk van deze drie vragen het antwoord "nee" is. Maar de meeste mensen (zelfs economen) kruisen daar juist een "ja" aan. Laten we daarom maar eens wat inzoomen en dan met de laatste vraag beginnen.

De markt werkt bij volledig vrije mededinging en onder bijzondere voorwaarden naar een evenwicht tussen vraag en aanbod toe. In het volgende plaatje naar een afzet van ongeveer 75 eenheden produkt bij een prijs van € 200.

[Klik op de afbeelding voor een uitvergroting]

Dit resultaat hoeft niet voor iedereen zo gunstig te zijn. Er kunnen potentiële afnemers zijn die deze prijs niet willen of kunnen betalen (een vraagtekort). Mogelijk is ook, dat aanbieders bij deze vraag met producten blijven zitten (een productieoverschot). In theorie zal de prijs dan zoveel zakken, of het aanbod zover bijgesteld, dat wel alles tegen de nieuwe prijs uit de markt wordt genomen. In theorie, want er moet aan een aantal belangrijke voorwaarden worden voldaan. In de praktijk bestaat er geen volledig vrije mededinging, want:

1. Er zouden zoveel aanbieders en vragers moeten zijn dat niemand in staat is de markt te manipuleren. In de praktijk is dat zelden het geval. Er zijn meestal maar enkele aanbieders (oligopolie) tegenover heel veel vragers (polypsonie). De macht ligt dan overwegend aan aanbodkant. De koper zal daardoor minder krijgen en/of meer betalen dan nodig is.

2. Producten van dezelfde soort (b.v. koffiebonen) zouden verwisselbaar moeten zijn. In de praktijk wil elke aanbieder het eigen product zo aantrekkelijk mogelijk maken. Door hogere (!) of lagere prijs, betere distributie, reclame, verpakking, vormgeving, en andere kwaliteiten van het product. Pepsi Cola is geen Coca Cola, het aanbod van de Rabobank net wat anders dan dat van ABN Amro.

3. Alle kopers zouden even goed op de hoogte moeten zijn van wat er tegen welke prijs te koop is. Omgekeerd moet elke verkoper weten wat tegen welke prijs verkocht kan worden. In de praktijk zijn er vaak belangrijke verschillen in informatie (kennis) tussen kopers en heeft elke aanbieder een kennisvoorsprong. Door deze asymmetrie zal de koper meestal meer kopen en/of betalen dan bij perfecte informatie.

4. Er zouden geen andere kosten mogen zijn voor een koper of verkoper. In de praktijk zijn er altijd bijkomende kosten, in geld, tijd, of moeite. Het marktmechanisme wordt daardoor verder verstoord.

Er bestaat dus eigenlijk nergens een vrije markt. Er is geen vrij spel van krachten. Integendeel, dat laat het volgende plaatje wel zien.

[Klik op de afbeelding voor een uitvergroting]

Het zwaartepunt van de marktmacht ligt in onze maatschappij (ook volgens Ha-Joon Chang) waarschijnlijk bij de top van de wereldconcerns, de grootaandeelhouders, en voormalige executives. Verder bij hun lobbyisten en de media. Marktmacht is er -naar het zich laat aanzien- nu (veel) minder dan vroeger bij de vakbonden, politieke partijen, en de pers. De tegenkracht ("countervailing power" van J.K. Galbraith) van het publiek in de verschillende rollen is vermoedelijk het sterkst afgenomen. Ook hierdoor zal de kloof tussen arm en rijk de afgelopen decennia breder geworden zijn.

Tussenconclusie wordt dan, dat een volkomen vrije markt niet zo'n lonkend ideaal is. Lokaal in al afgezwakte vorm heeft bestaan op middeleeuwse markten waar fysiek gehandeld werd tussen veel kleine aanbieders en veel kleine kopers. Nu in onze maatschappij bijna compleet weggeveegd door schaalvergroting en globalisering aan aanbodzijde. De tendens naar groter, met vestigingen wereldwijd, lijkt nu wel wat uit de tijd te raken.

Om meer economische stabiliteit te krijgen is het zeker raadzaam om de trend definitief om te buigen. Te streven naar lokale kleinere produktieeenheden en naar bijvoorbeeld klantencoöperaties in plaats van NV's en BV's. Met het motief om de belangen van kapitaalverschaffers, ondernemers, werknemers, en klanten, beter met elkaar in evenwicht te krijgen.

Dan de eindconclusie. Het liberalisme is ver afgedreven van de oorspronkelijke bedoelingen. Schrijnend is, dat de rechten van vreemdelingen, neergelegd in de Grondwet van Thorbecke in 1848, nu bijna geheel doorgehaald zijn. In de Grondwet (1848) stond:

Artikel 3

Allen die zich op het grondgebied van het Rijk bevinden, hetzij ingezetenen of vreemdelingen, hebben gelijke aanspraak op bescherming van persoon en goederen. De wet regelt de toelating en de uitzetting van vreemdelingen en de algemeene voorwaarden, op welke ten aanzien van hunne uitlevering verdragen met vreemde Mogendheden kunnen worden gesloten.

Nogmaals, corrigeer me maar als en waar ik het fout zie.

Oplossing

Over de vraag hoe we het beste uit deze crisis komen, waaieren de meningen breed uit. De ECB wil van bankkredieten op de effectenmarkt verhandelbare pakketjes, asset backed securities, gaan maken om daarmee de banken meer kredietruimte te geven. De centrale bank hoopt, nu de rente niet nog lager kan, zo alsnog de investeringen aan te jagen. Het kabinet probeert ons over te halen gas te geven, terwijl het zelf hard op de rem trapt. Het roept banken op weer krediet te gaan verstrekken, maar verplicht ze ook om meer eigen vermogen aan te houden. Ze smeekt ons om eindelijk weer meer geld uit te gaan geven, ondertussen wordt ons inkomen nog weer wat wegbelast. Verder wacht het af tot de economie zich door externe oorzaken herstelt. Een Europese "New Deal" komt niet echt van de grond. Want voorstanders van neoliberale politiek domineren nog. Die overschatten het effect van marktwerking en flexibilisering.

Het ergste is, dat we de neiging hebben ons in de eigen stelling(en) in te graven. Het gesprek niet aan willen gaan. Maar een loopgravenoorlog is niet te winnen. Maakt wel vreselijk veel slachtoffers, put beide partijen uit. Op het eind "wint" de partij met het grootste uithoudingsvermogen. Dat leerde de Eerste Wereldoorlog ons wel. Toch, hardnekkig blijven bezuinigen werkt herstel tegen. Keynes heeft in dit geval nog altijd gelijk. Ha-Joon Chang zegt op pag. 90 van "Economie" daarover:

"Het probleem is dat radicale bezuinigingen op overheidsuitgaven in een stagnerende (of zelfs krimpende) economie het herstel belemmeren. Dat hebben we al gezien tijdens de Grote Depressie. Als gevolg daarvan is er grote kans dat veel landen pas in de tweede helft van dit decennium weer op het niveau van 2007 komen."

Conclusie is, dat deze crisis aanhoudt omdat de EU (Duitsland en Nederland voorop) blijven hameren op een veel te strakke budgetregel (de 3% norm). Helaas kunnen we (als we dat zouden willen) onze bestuurders daarvoor niet te spreken of voor de rechter krijgen. Laat staan de aangerichte schade verhalen. Want die schade was -daar mogen we van uitgaan- ongewild.

Vechten (in welke vorm dan ook) roept weerstand op en werkt ook tegen jezelf. Iemand die iets niet ziet (gelooft) willen bewegen de sprong te wagen is een hopeloze missie. De enige (?) goede optie, een open gesprek tussen gelijken, wordt ontweken. Hoe komen we uit die impasse ?

Als iets niet werkt is het goed even de tijd te nemen. Om naar jezelf te kijken, en je af te vragen of je misschien iets verkeerd doet, dan wel over het hoofd hebt gezien. Laten we eerst kijken of de analyse volledig is. Dan de opties nog eens langs lopen.

De analyse is op een belangrijk punt inderdaad nog niet volledig. Want we dreigen te vergeten dat deze crisis met het falen van asset backed securities (in dit geval gebundelde woninghypotheken) in de USA begon. Banken daar en in Europa stonden op omvallen en zijn met staatssteun overeind gehouden. Vroeger zou een zwakke bank door een (groep) sterkere overgenomen zijn. Maar na alle bankconcentraties is dat binnen de grenzen van een land moeilijk op te lossen. Onder meer uit minstens één mislukte fusiepoging van de ABN Amro Bank blijkt dat het nationaal chauvinisme nog parten kan spelen. Suggesties voor maatregelen om de bedrijfstak robuuster te maken, zijn:

* Splitsen van banken in een systeembank (zakelijke kredieten, geldmarkt, deposito's, sparen, betalen, consumptief krediet, woninghypotheken, verzekeren) en een apart gefinancierde onderneming met de vaak risicovoller andere activiteiten

* Verbod/beperking op uitzettingen met hoog risico (zoals bij de pensioenfondsen geldt)

* Heffing op zuiver speculatieve transacties (niet gericht op het afdekken van zakelijke risico's)

* (Of strenger) Verbod van speculatie en open posities (bij voorbeeld aankoop/verkoop van opties en futures in dollars alleen toestaan tot het bedrag van de eigen vorderingen of schulden in dollars)

* Vertraging inbouwen in de afwikkeling van effectentransacties als de koers over een bepaalde bandbreedte heen gaat (bijvoorbeeld 10% onder of boven de koers bij beursopening komt)

Nodig is ook, dat het salaris- en bonusbeleid van de topmanagers gematigder wordt. Het is een drogreden dat alleen met "marktconforme" (waar kijken we dan naar ?) beloningen goede mensen binnen gehaald en gehouden kunnen worden.

Een belangrijk punt is tenslotte, dat er geen gezonde machtsverhoudingen zijn. Het kabinet en de Tweede Kamer staan nog te ver weg van de kiezers en hun problemen. De burger wordt niet genoeg gehoord (gerespecteerd), wat met de moderne media wel zou kunnen. Daarom is het vertrouwen in de politiek sterk afgenomen. Net als het vertrouwen in de banken en de hele financiële sector. Ook het vertrouwen van de mensen in elkaar is in veel gevallen ver weg gezakt. We zijn van elkaar vervreemd. We houden mensen die maar een beetje anders lijken meestal al graag op grote afstand. Daar ligt een kernprobleem.

Dan nu de slotvraag. Wat zijn de opties als we maar niet in gesprek willen of kunnen komen ?

Voor mij is duidelijk dat het geen zin heeft te vechten, pogingen te doen je gelijk te halen, te "winnen".

Wel om door alles heen je best te blijven doen om elkaar weer echt te gaan zien, waarderen. Niet meer tegenover elkaar, maar naast elkaar te staan. Te helpen waar het kan en mag, te delen. De eigen inzichten en levenshouding te toetsen aan anderen als spiegel.

Als iemand dat niet toe wil of durft te laten, om wat voor reden dan ook, blijft er weinig over dan de eigen goede bedoelingen te blijven laten zien, maar wel een stapje terug te doen. Die mens daarmee de nodige ruimte te geven om eigen keuzes te maken. Want je mag (behalve als het leven van jezelf of anderen ernstig in gevaar wordt gebracht) niemand die basisvrijheid ontnemen. Om te doen wat voor hem of haar de beste weg lijkt, of werkelijk is, goed voelt.

Voor mij is daarom één regel uit de Declaration of Independence van de USA iets om in te lijsten:

"We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal & independent".

Voor alle duidelijkheid: het gaat bij "men" over mensen. Mannen en vrouwen, van welk ras, welke kleur, welk geloof, of welke overtuiging ook. Terug naar de basis van ons geluk. Het gaat erom de kwaliteiten die er zijn (bij iedereen) zoveel mogelijk te benutten. Ideeën en initiatieven een maximale kans te geven. Dat is trouwens wat anders dan liberalisme zoals het nu door (te) veel mensen ingevuld wordt. Ook daar zijn we afgedreven van de kern.

Corrigeer me maar als en waar ik het fout zie. Een open uitwisseling van gedachten is meestal erg verhelderend voor minstens één van de gesprekspartners.

Manipulatie

Mijn vak, marketing, gleed na een mooie start af tot pseudo-wetenschap van manipulatie. De docent die me les gaf ging dat erg aan zijn hart en heeft er daarom fel tegen geprotesteerd. Maar hij vindt wel, dat er niets mis hoeft te zijn met beïnvloeding (bijvoorbeeld door reclame).

Dat is blijkbaar een breed gedragen opvatting. "Economie, de gebruiksaanwijzing" (2014) gaat een stap verder en vindt zelfs manipulatie heel acceptabel. Auteur van dat boek is Ha-Joon Chang, docent economie in Cambridge. Hij geeft, bij uitzondering (?), wèl wat hij belooft. Het boek is helder en toegankelijk, vlot te lezen. Daarom een aanrader voor iedereen. Vooral voor wie vastzit in neoliberaal denken (of in welke economische school dan ook). Het zet economie neer als een kist vol verschillend gereedschap. We moeten elk stuk leren hanteren en per situatie het meest geschikte kiezen. Een hamer is geen goede beitel of schroevendraaier.

Manipulatie is volgens het woordenboek iemand naar je hand zetten, beïnvloeden, soms (!) op onbehoorlijke wijze. Manipulatie heeft naar mijn gevoel altijd een sterk negatieve lading, beïnvloeding is neutraal. Dat roept een paar vragen op.

Als beïnvloeding blijkbaar sociaal heel acceptabel gevonden wordt en manipulatie lang niet door iedereen en in alle gevallen, waar ligt dan de morele grens ? En is die misschien van generatie op generatie verschoven door gewenning ?

Manipulatie wordt bij mij zo negatief ingekleurd omdat ik het koppel aan machtsmisbruik en dwang. Macht in de vorm van kennis, status, geld, kracht, of wat maar als machtsmiddel kan worden misbruikt. Dwang in de vorm van sterke beïnvloeding, niet het hele verhaal vertellen, leugen en bedrog, of iemand door fysiek geweld geen vrije keus meer laten. Voor mij is machtsmisbruik of dwang -net als elke andere actie of zelfs maar gedachte- een boemerang. Goed doen, delen, geven zonder de bedoeling daarvan zelf beter te worden, brengt geluk. Vrede bij jezelf en anderen. Maar als je iets of iemand beschadigt slaat het ook op jezelf terug. Dat moet je dan toch niet willen ?

Voor mij is de grens daarmee scherp te trekken. Maar laten we als voorbeeld nog eens drie korte cases nemen. De woekerpolis, het brandstofverbruik van auto's, de kosten en baten van duurzame energie.

Kopers van zogenaamde woekerpolissen claimen slachtoffer te zijn van misleiding. Niet gekregen te hebben wat door de verzekeraar aan rendement werd "beloofd". De rechter gaf hen gelijk. Die heeft zelfs uit laten rekenen wat de betrokkenen aan "schade" hebben geleden.

Dat alles komt op mij heel hypocriet over. Want was de koop van dit type polis dan geen vrije keuze ? Hebben andere verzekeringen niet vaak ook hoge eerste kosten ? Welke verkoper vertelt het hele verhaal ? Sinds wanneer is er zoiets als een rechtvaardige prijs, zorgplicht of niet ? Mogen commerciële verzekeraars geen winst maken en moeten zij dan zonder meer het hele plaatje -kosten en opbrengsten van het aangeboden product- aan potentiële kopers en concurrenten laten zien ? Welke bedrijven worden daar nog meer toe verplicht, of doen dat zelfs al vrijwillig ?

Dit lijkt me hooguit een geval van beïnvloeding door verkopers -binnen de grenzen van wat sociaal geaccepteerd en wettelijk toegestaan is- niet van onbehoorlijke manipulatie. Een vreemde zaak, zeker in het licht van de twee andere cases.

Het is daarmee "zoek de verschillen". Voor mij zijn die blijkbaar te subtiel, of ze bestaan niet echt. Want ook daar kun je het hebben over beloftes die niet werden ingelost. En over schade die werd geleden, maar dan niet vergoed. Daar lijken recht en sociale acceptatie ineens heel anders te liggen.

De tweede case gaat over het opgegeven brandstofverbruik van auto's. Auto's worden veel zuiniger neergezet dan ze in het gewone leven kunnen zijn. Neergezet in verkooppraatjes, folders, energielabels, officiële cijfers van de fabriek. Die cijfers komen uit onrealistische tests. Waarbij alles wordt gedaan om gewicht en luchtweerstand te verminderen.

Het kan zomaar zijn dat een verbruik van 5 of 6 liter per 100 km wordt opgegeven, terwijl het werkelijk verbruik bij zuinig rijden wel 7 liter per 100 km kan zijn, dat weet zo langzamerhand nu iedereen. Wie krijgt hier zelfs maar een kleine schadevergoeding toegekend ? En waarom zou de rechter hier anders kunnen oordelen ?

De derde case is er één uit de sector overheid. Het CPB heeft een kosten-batenanalyse gepubliceerd over duurzame energie. Link: http://www.cpb.nl/publicatie/kba-structuurvisie-6000-mw-windenergie-op-land .

Het is op zich al absurd dat de overheid zo'n rapport met een (zeer onzekere en beperkte) kosten-batenanalyse vraagt. Nog meer, dat het gebruikt zou worden in de besluitvorming. Want de overheid is geen energieleverancier. Het zou om beleid in het algemeen belang en volgens de door EU en kabinet geformuleerde doelstellingen moeten gaan.

De uitkomsten van de berekeningen zijn zeer onzeker (net als in de pensioendiscussie en in de besluitvorming over de overheveling van taken in de zorg). Het rapport benadrukt die grote onzekerheid. Toch wordt waarschijnlijk ook hier gewoon het advies opgevolgd.

De analyse is veel te beperkt. Want de geldende prijs van oligopolisten (weinig aanbieders, bijna-monopolisten) wordt zonder meer als uitgangspunt gebruikt. Zonder te kijken naar de kostprijs en de opbouw van de verkoopprijs. Want hier is veel of weinig winst blijkbaar geen punt. Maatschappelijke kosten en baten blijven voor het gemak maar buiten beschouwing. Kosten van vervuiling en afbreukrisico (te grote leveranciersafhankelijkheid) zijn niet meegenomen.

We maken een stap naar een beter milieu zo teveel afhankelijk van gevestigde belangen. We hebben dus niet geleerd van de eerste oliecrisis (1973) toen auto's stil moesten blijven staan bij gebrek aan brandstof. Zo verandert er nooit wat. Het is als recht op een file inrijden omdat uitwijken wat meer moeite en geld kost. Tijd dat we anders gaan denken en handelen.

Zelfs bij zo'n werkelijke wanprestatie, kan de overheid niet effectief op andere gedachten worden gebracht. Laat staan een schadeclaim ingediend. Of in dit geval misschien de opinie onbehoorlijk wordt beïnvloed (bewust misleid) valt niet te zeggen. Maar het lijkt er wel sterk op.

Ha-Joon Chang velt in zijn boek een veel scherper oordeel. Bedrijven en overheid, eigenlijk alle mensen, zijn uit eigen belang altijd (?) bezig de ander te manipuleren. Maar doorgeslagen gedrag op dat punt (op jezelf gefocust, kortzichtig en respectloos handelen) verwoest onze wereld en alle relaties. We zouden toch eindelijk kunnen weten dat we daarmee ook onszelf veel tekort doen. Dat is heel wat erger dan anders "een dief van eigen portemonnee" te zijn, zoals het gangbare excuus luidt als het om geld gaat. Morele schade weegt nooit op tegen financieel gewin.

Vermeend vs. Piketty

Willem Vermeend bewijst met zijn nieuwste boekje net zo min iets als Thomas Piketty met zijn indrukwekkende studie. Piketty is dan meer zuiver wetenschappelijk bezig dan Vermeend. Want Piketty tekent nog aan dat hij geen stellige uitspraken over de toekomstige ontwikkelingen kan doen. Maar Vermeend haalt alles uit de kast om in zijn boekje "Arm & rijk in Nederland - Hoe het echt zit met inkomen en vermogen" "bewijzen" voor zijn stellingen aan ons te verkopen. Daarbij haalt hij nogal wat studies aan (die we dan zouden moeten gaan lezen) en bombardeert ons met cijfers, grafieken, tabellen. Op het eerste gezicht allemaal heel overtuigend. Dat is het niet.

Vermeend bagatelliseert de vermogensongelijkheid die in ons land bestaat. Hij meent zelfs, dat Piketty wel zal toegeven dat we het hier nog relatief goed doen. Dat laatste is wensdenken op grond van een te simpele analyse met oude economische theorie. Twee voorbeelden om dat duidelijk te maken. Ook dan maar met grafiekjes visueel gemaakt.

Zolang het rendement op beleggingen ver boven dat op sparen ligt, neemt de kloof tussen arm en rijk snel toe. Want het rendement op sparen is al jarenlang (na inflatie) nul tot negatief, terwijl beleggingen nog wel met 5% tot 10% per jaar kunnen groeien. De beleggersclub Fibonacci schermt zelfs met een jaarlijks rendement van 30 % (!), terwijl het grootste pensioenfonds ABP over een lange periode (sinds 1993) gemiddeld 7% rendement haalde.

Wat een klein verschil in rendement op sparen en op beleggingen al uitmaakt, laat de volgende grafiek zien.

[Klik op de afbeelding voor een uitvergroting]

Oude (macro-)economie is bijvoorbeeld het groeimodel van Solow dat Vermeend op pag. 36 en 37 van zijn boekje uitlegt. Dit model is te simpel om daarmee te verklaren wat er werkelijk gebeurt. Laat staan om beleid mee te vormen dat ons uit de crisis kan halen. Het heeft als zwakke punten:

1. Het laat alleen de bedrijfsuitkomsten als totaal zien. Goed presterende producten of sectoren komen niet boven en zullen zo geen bijzondere aandacht krijgen. We verliezen dan groeicapaciteit.

2. De productiviteit per werknemer stijgt waarschijnlijk door. Door hoger opleidingsniveau, verbeterde skills van werknemers en management, verdere automatisering. Meer delen van kapitaal, kennis, etc., kan groei nog extra aanjagen. Meer investeren in research en development ook.

3. De afschrijvingen per werknemer zullen meer dan lineair gestegen zijn. Want het vroegere werk van een kleine handvol mensen wordt nu op veel plaatsen door een enkele werknemer gedaan.

4. Het is een illusie dat winst (kapitaal) altijd productief gemaakt zal worden in investeringen. Veel kapitaal gaat naar speculatieve beleggingen (die de snelste winst beloven maar lang niet altijd geven). Kapitaal gaat onder meer verloren in uiteenspattende bubbels. Dat heeft deze doorziekende crisis toch al wel laten zien.

5. Er is geen automatisch evenwichtsmechanisme, zoals Solow en (ook) Vermeend (lijkt te) suggereren

6. Er zijn in het algemeen alleen afnemende meeropbrengsten als men in oude producten en markten blijft hangen. Maar dat hoeft niet te gebeuren en is in elk geval geen wijs beleid. De marketingtheorie geeft productontwikkeling, marktontwikkeling, en diversificatie als betere mogelijkheden.

Als we deze punten verwerken, veranderen de uitkomsten van de standaardgrafiek (1) bijvoorbeeld naar grafiek (2):

[Klik op de afbeelding voor een uitvergroting]

Hierin is:

P/L de productie (omzet) in € 1.000 per werknemer

A/L de afschrijvingen en andere productiekosten in € 1.000 per werknemer

S/L of I/L de ingehouden winst beschikbaar voor uitdeling of investeringen in € 1.000 per werknemer

K/L het geïnvesteerd kapitaal in € 1.000 per werknemer

Merk op dat het snijpunt van de A/L en de S/L-curve geen evenwichtspunt is. Ook, dat de S/L curve alleen in het tweede plaatje vrijwel vlak blijft door extra opbrengst en winst. Bijvoorbeeld uit uitbreiding/vervanging van het assortiment door nieuwe producten.

De economie wordt niet vooral door ondernemers met investeringen aangejaagd (zoals Vermeend veel te eenzijdig stelt). Ook de overheid en consumenten kunnen dat met hun investeringen en bestedingen. Het laatste vraagt een merkbare verbetering van koopkracht voor zo goed als iedereen. Niet iets van een paar tientjes per maand die meteen opgaan aan prijsverhogingen, weer hogere belastingen en andere afdrachten. Die treffen de groepen met lagere tot middeninkomens en -vermogens onevenredig zwaar. Zeker als het waar is dat miljonairs in ons land gemiddeld een vrij besteedbaar inkomen hebben van € 100.000 zoals Vermeend aangeeft. Dan zou ook bij hen het rendement op vermogen rond de 10% per jaar liggen. Dat zelfs na belasting, terwijl de spaarder door inflatie bij extreem lage rente al jarenlang inteert.

Op minstens twee punten wijst Vermeend naar alle waarschijnlijkheid zeer terecht:

1. Tot nu toe heeft onze overheid schadelijk beleid gevoerd en ons daarmee onnodig lang in financieel zwaar weer gehouden. Ze heeft vooral de economische groei afgeremd door onophoudelijke lastenverzwaringen en bezuinigingen.

2. Een beter middel om de welvaart eerlijker te verdelen dan het sterker afromen van grote vermogens (zoals Piketty aanbeveelt) is waarschijnlijk het geven van aandelen en opties aan alle werknemers. Dus niet langer beperkt tot het topmanagement [want mooie bedrijfsresultaten zijn vaak het product van goed samenwerkende teams in de lagere echelons].

Groenink en marketing

Rijkman Groenink wordt door veel mensen beschouwd als grote boosdoener. De man die de ABN Amro Bank in de vernieling bracht en daarna wrang genoeg nog met € 26 mln bonus beloond werd. Wrang, want de bank die zich profileerde als De Bank moest met veel geld uit onze portemonnee gered worden om omvallen (van meer banken en Nederland (?)) te voorkomen. Zo zie ik Groenink niet, en ik heb hem toch een tijdje van zeer nabij meegemaakt.

Maar ik zie Groenink ook niet als slachtoffer zoals hij een paar maanden geleden in de Volkskrant werd weggezet. Dat was in een "geautoriseerde" rectificatie. In HP/De Tijd werd daar een schepje bovenop gedaan. Link: http://www.hpdetijd.nl/2014-02-10/gemakkelijke-zure-onzin-volkskrant-rijkman-groenink/

Voor mij geldt nog steeds de waarschuwing (leefregel) "Wie zonder zonde is, werpe de eerste steen". Groenink had en heeft grote kwaliteiten die paste bij zijn ambitie. Hij maakte in de Amro Bank niet zomaar een bliksemcarrière, gedreven als hij was en nog altijd -van ver gezien- lijkt te zijn. Het lukte hem alleen niet de beoogde gouden deal te sluiten. Om ABN Amro naar de top tien van de wereld te laten doorstoten zoals zijn ambitie was.

Als topman van de ABN Amro Bank heeft hij misschien teveel op zichzelf en op zijn naaste adviseurs vertrouwd zoals in "De Prooi" wordt beweerd. Niet onwaarschijnlijk is ook dat hij de belangen van aandeelhouders (te) ver bovenaan zette. Dat leek de beste strategie, want de beurswaarde moest flink omhoog om genoeg geld te krijgen voor een grote overname.

Een bestuursvoorzitter of CEO kan niet meer naar anderen wijzen. Het is daarom ook eenzaam aan de top. Maar die plaats wilde hij zelf hebben. Ieder mag zijn of haar eigen keuzes maken. Wat anders is of zo'n keuze altijd gelukkig maakt.

Wat mij nog altijd dwars zit (na zo'n vijfentwintig jaar) is dat neoliberaal gedachtegoed en "wetenschappelijk verantwoorde" risicomodellen (waardoor Groenink zich misschien teveel liet leiden) nog altijd zoveel aanhangers heeft. Ook dat "mijn" vak marketing (dat ik koos omdat mensen mij meer interesseerden dan cijfers) zwaar verpest is. Het is een pseudo-wetenschap van de manipulatie geworden. Een vroegere hoogleraar van me protesteerde er al vergeefs tegen.

Marketing zette toen dit nieuwe vak aan de EUR opkwam (in 1969/1970) nog de klant centraal. Het ging erom de behoeften van mogelijke klanten te peilen en te kijken of er iets met winst te maken en verkopen was aan bepaalde doelgroepen. Daarna dat product bij een zo groot mogelijke groep potentiële kopers onder de aandacht te brengen. Dat in tegenstelling tot de oude verkoopstijl. Die van de stofzuigerverkoper aan de deur die als radde prater je een nieuw product aan wist te smeren. Maar we zijn, wat dat betreft, weer helemaal terug bij af.

Wij, het hele land, zijn slachtoffer van die terugval. Niet alleen door de bekende (maar nog niet volmondig door de betrokkenen zelf erkende) uitwassen in de financiële sector. Uitwassen, zoals de bonuscultuur en het gebrek aan oog voor de klant en werknemer) die er nog steeds zijn. Ook doordat de overheid, mikkend op nog meer privatisering en marktwerking, die verkoopstijl heeft overgenomen. Eerst iets maken, daarna ons aanpraten dat het een goed product is. Een stijl die op korte termijn (tenminste volgens beperkte berekeningen) winst oplevert, maar onherstelbare schade toebrengt aan ons allemaal en onze wereld. Die wordt niet geteld.

Ons wordt aangepraat dat het niet anders kan, zelfs goed voor ons is. Dat leidt tot absurde taferelen. Eén daarvan is het sprookje dat we allemaal ouder worden en dat de pensioenen daardoor op de duur niet meer betaalbaar zouden zijn. Daarom zouden we allemaal langer moeten werken. Nu komt minister Asscher (belast met o.m. het algemeen sociaal-economisch beleid) ons vertellen dat er door robotisering in de komende jaren nog eens honderdduizenden banen zullen verdwijnen. Op wat voor banen zouden we dan door moeten werken tot na ons 67e ? Absurd is ook, dat windmolenparken of andere vormen van groene energie niet rendabel zouden zijn zoals het CPB berekend heeft. Maar dat komt omdat vervuilende energiecentrales door kromme Europese regels (emissierechten) evenveel mogen blijven produceren en vervuilen als ze op peildatum deden. Moeten we ons dan laten binden door domme regelgeving ?

Gelukkig zijn er lichtpuntjes. Minister Kamp (verantwoordelijk voor macro-economisch beleid) zet de plannen om windmolenparken op zee te bouwen door. Hij wil dan maar de regelgeving over emissierechten laten aanpassen. Niet de simpelste oplossing, want je kunt ook gewoon de analyse relativeren. Zijn plan heeft waarschijnlijk heel weinig kans van slagen in het Europese krachtenveld.

Een ander lichtpuntje is het boek "Capital" van de Franse topeconoom Thomas Piketty. Daarin wordt een progressieve vermogensbelasting bepleit. Van 0.1 tot 0.5% voor de kleinste vermogens oplopend naar 5 tot 10% voor supergrote vermogens. En passant laat Piketty zien (maar dat heeft de pers niet gehaald) dat de Europese 3% norm onzin is. Volledig uit de lucht gegrepen (ik herhaal het hier maar eens), want de schuldenlast van veel landen is vroeger veel hoger geweest, zonder dat dit tot staatsbankroet leidde. Frankrijk heeft daarom nu gezegd zich niet aan de begrotingsafspraken te kunnen en te willen houden, en om langer uitstel gevraagd. Terecht.

Het belangrijkste lichtpunt is voor mij dat we definitief toegroeien naar een participatiesamenleving. Een maatschappij van meer en eerlijker delen. We leven op de grens van die nieuwe tijd en nieuwe wereld. Dat kan niet meer afgeschoten worden als "New Age-achtige wartaal" of "wereldvreemde zweverigheid". Een studiegenoot van me (futuroloog) schreef over die nabije toekomst een inspirerend boek. En er zijn nog veel meer inspirerende boeken geschreven. De Bijbel ook, zelfs als je die (als modern mens) leest als een boek vol tips om als mens tot volle ontplooiing te komen. Als spirituele leerweg om een betere wereld te scheppen. Voedsel voor de ziel te over, net als iconen die onze rolmodellen kunnen zijn. Koplopers die ons de weg wijzen. Gewone mensen, met kwaliteiten (talenten) die wij allemaal kregen, die ons laten zien hoe het ook kan.

Overvloed

We leven in een wereld van overvloed. Niet alleen van informatie en prikkels, maar ook van geld en middelen. Niet altijd en overal, want er zijn grote verschillen tussen arm en rijk, maar toch. Want het is maar wat je arm of rijk noemt.

Economie wordt wel de theorie van de keuzevraagstukken genoemd. Van de spanning tussen oneindig veel behoeften en schaarse middelen. Dat is een 17e eeuwse benadering. Die van de koopman-boekhouder die weinig risico's nam en zuinig op zijn kapitaal paste. Het is daarom tijd voor een nieuwe aanpak. Er wordt beleid gevoerd dat op drijfzand is gebouwd. Vaak met veel statistisch materiaal (zoals bij CPB, CBS, en bij een econoom als Piketty). Maar cijfers uit het verleden zijn niet zo maar door te trekken. Alle beleggers weten dat.

Het is belangrijk dat de gangbare economische theorie eens goed wordt getoetst. Is het wel waar dat een lage rente investeringen aanjaagt ? Of dat lage lonen betekenen dat er meer werkgelegenheid komt ? Of dat de 3% norm ook maar ergens op slaat, ons helpt uit de crisis te komen ?

Het klinkt allemaal logisch en is al eeuwenlang gesneden koek voor economen en beleidsmakers. Toch zijn het stuk voor stuk slecht onderbouwde stellingen, onbewezen theorieën, dogma's. Nog te veel boven kritiek verheven.

Het is daarom prima dat Frankrijk zich niet in het harnas van te harde bezuinigingen wil laten wringen en meer tijd vraagt. Daarvoor zijn goede redenen te over.

De Europese 3% norm is niet genoeg onderbouwd. Het percentage werd uit de lucht gegrepen.

Piketty laat in "Capital" als nevenproduct zien dat er vroeger vaak veel grotere tekorten zijn geweest. En tot nu toe ging geen enkele staat bankroet. Ook wel omdat schulden soms gewoon werden afgestempeld, of een extra belasting ingevoerd, daarmee het probleem (?) op het publiek afgewenteld. Dat gebeurt ook nu.

De vraag wordt niet gesteld en dus ook niet beantwoord, of dat eigenlijk wel nodig is. Want het is vreemd dat we bij de Staat alleen naar uitgaven en inkomsten kijken. Naast schulden heeft de Staat (een ongrijpbaar iets, waar wij allemaal eigenaren van zijn) heel veel bezittingen. Zo goed als zeker (maar moeilijk te berekenen en te bewijzen) vallen de schulden daarbij in het niet.

Het kan zijn (maar is die angst terecht ?) dat de rente op staatsschuld als het zo doorgaat straks niet meer uit belastingen op te brengen is. En de belastingen (inclusief betaalde premies en de kosten van geprivatiseerde diensten) kunnen moeilijk verder worden opgekrikt. Er wordt dus maar verder bezuinigd en gesneden in het budget van de overheid en haar taken. Totdat een "belastingherziening" (een veel te verzachtend woord) de overheid weer meer bestedingsruimte geeft.

Vooral door het onophoudelijk bezuinigen in publieke en private sectoren is in Europa heel veel werkgelegenheid verloren gegaan. Niet alleen door automatisering, robotisering, en het overhevelen van werk naar lage lonen landen. Dat proces is (wereldwijd ?) onder invloed van neoliberaal gedachtegoed veel te ver doorgeslagen. Het is de hoogste tijd om te redden wat er te redden valt en een nieuwe economische theorie te ontwikkelen. Als die theorie en het daarop gebaseerd beleid tenminste dan ook goed in de praktijk getoetst gaan worden. Modelberekeningen zeggen niet genoeg. Daaruit komt alleen wat er in gestopt is aan veronderstellingen en cijfers.

Ook in een veranderende wereld zou het werkgelegenheids- of welvaartslek te stoppen moeten zijn. Want bezuinigingen, automatisering, en robotisering zijn winstgedreven ontwikkelingen. Aannemend dat die winst er in voldoende mate is, waar blijft die dan ? Volgens Piketty bij de kapitaalbezitters. Vermogens groeien harder dan inkomens en bestedingen (of investeringen). Daarom wordt de kloof tussen arm en rijk groter.

Misschien belangrijker nog is, dat er een kunstmatig gevoel van schaarste wordt opgewekt. Want het is heel bekrompen om alleen maar in termen van materie, cijfers, geld te denken. Wie zich daardoor klem laat zetten doet zichzelf en anderen tekort. Het is alleen in zoverre waar, dat wij onze wereld aan het verwoesten zijn. Met uitstoot van CO2 en andere schadelijke stoffen. Met uitputting van water, grondstoffen. Gevolg is dat we de grenzen aan de groei naderen (als ze hier en daar al niet overschreden zijn). Dat liet de Club van Rome in 1968 al zien. Maar daar hebben we ons in het algemeen nog weinig aan gestoord.

Minstens even erg is, dat een gevoel van schaarste tegen ons werkt. Iemand met zo'n gevoel laat zich beperken in al zijn of haar kwaliteiten. In creativiteit, leervermogen, ontwikkeling van talenten, kracht van communicatie. Ook daardoor worden de rijken rijker en de armen armer.

Als we meer gaan delen is er hoop op een betere toekomst voor ons en onze wereld. Van delen wordt niemand armer, alleen maar rijker. Ieder in dat circuit kan met minder (energie, geld, middelen) toe. Dat besef is al bij veel mensen aanwezig en wint nog aan aanhang en kracht. We gaan duidelijk toe naar een participatiesamenleving, een omgeving waarin meer en eerlijker gedeeld wordt. Dat geeft ons hoop.

Voor een goed begrip nog dit. Delen is wat anders dan socialisme of communisme. Delen kan alleen vrijwillig zijn. Herverdeling of gemeenschappelijk eigendom wordt in het socialisme of communisme afgedwongen. Net als heffing van belastingen in een democratische staat.

Dwang roept ontwijkingsgedrag op. Uiteindelijk stort het stelsel daardoor in. Daarom is verder gaan op de oude koers en met lekstoppers (de "accoorden" en straks een "herzien" belastingstelsel) het schip van staat drijvend zien te houden geen goed idee. Laten we gaan werken aan een maatschappij waarin meer en beter gedeeld wordt. Het is een illusie dat iemand die van harte geeft armer wordt. Delen maakt ons allemaal rijker. Welzijn zou ook in ons handelen en denken boven welvaart moeten gaan.

Doe de ogen maar open en kijk eens goed om je heen. We leven niet in een wereld van schaarste, maar -nu al- in een wereld van overvloed.

Nieuwe economie

Deze crisis schreeuwt om een nieuwe economische theorie. Maar dan wel één die blijkt te werken en ons (zoveel mogelijk allemaal) een betere wereld oplevert. Want het oude economisch beleid blijkt vaak slecht of helemaal niet te werken en levert ons, als het zo doorgaat ("ceteris paribus" in economentaal), geen betere wereld op. Misschien wel straks weer welvaartsgroei binnen Europa en de nieuw opkomende landen, maar niet genoeg welzijn. Zeker ook niet voor iedereen. Immers, de koek wordt nog steeds erg ongelijk (oneerlijk ?) verdeeld. En volgens Piketty zou dat alleen maar erger worden als we geen betere [eerlijker en effectiever] belastingheffing op vermogens invoeren. Vermogens groeien (zoals hij verwacht op grond van zijn gegevens) harder dan de inkomens of onze economie. Wie al veel bezit heeft straks nog meer. De rijken worden (financieel tenminste) rijker, de armen worden armer. Dat kan op de duur nooit goed gaan en kan ook heel goed anders. Laten we eens zien wat de mogelijkheden zijn.

Economie gaat niet over hoe je het meeste geld kunt verdienen of dat geld het beste kunt besteden. Dat is de houding van een vrek zoals Scrooge uit het boekje van Charles Dickens. Zoveel geld en goederen bij elkaar schrapen dat je het zelf niet eens meer kan uitgeven of er volop van genieten. Want elk stukje bezit kun je ook verliezen.

Economie gaat over de keuzes die je maakt. Over hoe je het beste leiding geeft. Het griekse woord "oikonomia" betekent niet voor niets (volgens een woordenboekje) huishouden, bestuur, leiding, verdeling. Dat zijn voor mij in elk geval de trefwoorden. Het gaat er dan om, welk leven we willen leiden. Of, misschien beter gezegd, wat we anderen gunnen.

Piketty adviseert een kapitaalbelasting die ook grote vermogens afroomt. Dan is een relatief klein percentage al genoeg. Ook mag niet alle spaargeld worden wegbelast. Want sparen (i.t.t. beleggen) doe je vooral uit noodzaak. Om een grote aanschaf te kunnen doen, om tegenvallers op te kunnen vangen, voor de oude dag, voor je kinderen. Hij zegt daarom in "Capital" (pag. 572):

"The right solution is a progressive annual tax on capital". (..) For example, (..) a capital tax schedule with rates of 0,1 or 0,5 percent of fortunes under 1 million euros" [etc. oplopend tot een belasting van jaarlijks zelfs 5 tot 10 % voor de fortuinen van miljardairs].

Dat is, wat mij betreft, nog niet heel het antwoord. Want met elke volgende schijf zal het voorstel grotere weerstand oproepen en zo een eerlijker verdeling van inkomen en vermogen een illusie maken. Piketty zag ook al wel dat soort praktische problemen. De meeste zijn op te lossen door de overheid gericht gebruik te laten maken van bankgegevens (wat nu al gebeurt). Het grootste probleem lijkt me niet het bedenken van een nieuw belastingstelsel dat de lasten eerlijker verdeelt. Wel, dat de overheid het noodzakelijke maatwerk aan het schrappen is in het kader van alle "bezuinigingen" om maar binnen de 3% norm te komen en te blijven. Dat terwijl de huidige computers meer maatwerk kunnen leveren. Een mogelijke uitwerking van een nieuw stelsel is:

Spaargeld onbelast tot stel € 100.000. Daarboven tarief 0,5% als de ontvangen rente min inflatie boven de 4% op jaarbasis blijkt.

Eigen woning onbelast tot stel € 200.000. Daarboven tarief 1,0% over de waardestijging bij verkoop (als die er is). Te controleren met de contracten bij het betrekken van de woning en bij verkoop nu, bankafschriften, OZB-waarde, kadastergegevens.

Beleggingen en verdere bezittingen onbelast tot maximaal € 300.000 onder aftrek van wat er al aan vrijstellingen werd benut. Daarboven tarief 2,0% over de boekwinst van dit jaar in deze box. Te controleren met een door een accountant of belastingadviseur gewaarmerkte vermogensstaat, belastinggegevens, bankopgaven, welstandsindicaties.

De acceptatie voor dit soort ingrepen wordt sterk vergroot als we onze welvaart meer zouden willen delen met hen die het minder goed hebben. Daarmee wint iedereen. Dat thema werd hier eerder behandeld. Zie "Piketty en delen". Link: http://uitdecrisis.blogspot.nl/2014/07/piketty-en-delen.html.